NOEME WILLEM
VISSER Wie en Waarom

Liturgie LITURGIEK Liturgiek TVG Liturgiegeschiedenis Joods Vroeg Christelijk Oosters Orthodox Westers Katholiek Protestants

HYMNOLOGIE Geschiedenis van de Hymnodie Oud Joodse Hymnodie Vroeg Christelijke Hymnodie Griekse Hymnodie tot 900AD Latijnse Hymnodie Lutherse Hymnodie Calvinistische (Franse) Psalmodie Nederlandse Gemeentezang na de Reformatie Engelse Hymnodie Muziekgeschiedenis

Een wetenschappelijke kijk op rituelen

Rituelen zijn gestandaardizeerde vormen van gedrag die overwegend meer symbolisch dan instrumenteel zijn. De liturgie bevat rituelen, zoals de doop of de zagen.

De Huwelijksdienst en speciale diensten waarin om genezing gebeden wordt hebben als gevolg dat er veranderingen zijn in sociale relaties en in instelling. Ook bij het laatste type dienst is dit effect veelal groter dan een direct fysiek effect (heling is vaker geestelijk, psychisch, sociaal of psychosomatisch dan direct fysiek, fysieke verbetering komt voor maar treedt vaker secundair op). .

Bij de rituelen wordt aan handelingen en voorwerpen symbolische betekenis toegekend.
Mensen kennen drie hoofsoorten rituelen:

1 ter verandering of bevestiging van de rol of relatie (rites de passage, rituelen bij veranderingen in het leven, zijn voorbeelden)
2 genezing.
3 religieuze riten.

Riten doen `ritueel werk', bij voorbeeld als twee mensen het ritueel van een huwelijkssluiting ondergaan, dan worden zij voortaan gezien als echtpaar. Als een bezoeker de afscheidsrituelen voltrokken heeft en even later terugkomt omdat hij iets vergeten is, hoeft hij niet nogmaals het afscheid te voltrekken, het rituele werk is al gedaan.

Hoe wordt dit rituele werk gedaan? Gedeeltelijk door non-verbale communicatie. Alle menselijke rituelen maken daar uitgebreid gebruik van. Neem begroeting. Een veldstudie gaf de volgende onderdelen:
(1) Groet uit de verte (non-verbaal). Twee mensen zien elkaar, een verre groet zoals zwaaien of een glimlach van herkenning vindt plaats en een van beiden (of beiden) nadert.
(2) Nadering en voorbereiding (alleen non-verbaal). De blik wordt afgewend, de betrokken nemen een sociale houding aan, een arm kan naar voren gebracht worden; uiteindelijk is er een wederzijdse blik, een glimlach, het hoofd krijgt een speciale (vaak ietwat schuine) positie en de palm van de hand wordt aangeboden.
(3) Afsluitende fase (verbaal en non-verbaal). Stereotype uitingen worden uitgewisseld (`Hallo', `Leuk je te zien'), vaak met lichamelijk contact zoals het schudden van handen, een omarming of een kus.
(4) Hechtingsfase (vooral verbaal). Er minder stereotype conversatien, de identiteit en status van de betrokkenen krijgen zo nodig de ruimte, er wordt geinformeerd naar recente activiteiten, doel van bezoek, eventuele actuele behoefte (zullen we wat gaan drinken..)

In 'rites de passage', waarin individuen een verandering van status of relatie ondergaan of bevestigen, worden wel symbolische voorwerpen of kledingsstukken gebruikt (trouwjurk, trouwring) en kan men een zegen ondergaan door aanraking door een religieuze voorganger. Het gezag van de religieuze voorganger wordt benadrukt door non-verbale signalen zoals aanraking, blik, gewaad en de plaats die hij\zij inneemt centraal bij de handelingen.
In helings rituelen voor onvruchtbare vrouwen in Zambia wordt een uitgebreide serie non-verbale symbolen gebruikt, ondermeer poppen in holle gedroogde vruchten en het bloed van een haan. Dit omvat een aantal symbolen; bij voorbeeld, de kalebassen symboliseren de baarmoeder, de dood van de haan symboliseert het einde van de kwelling van de patient door een geest, rode klei wordt gebruikt om menstruatiebloed te symboliseren, en in een ander deel van het ritueel wordt olie gebruikt - die ook gebruikt wordt om stellen te zalven voor het huwelijk en om pasgeboren kinderen te masseren. Elk van deze voorwerpen heeft een krachtige emotionele of metaforische associaties of metaphorische betekenis.
Christelijke religieuze rituelen bevatten vertrouwde symbolen - brood en wijn, het kruis. Andere religies gebruiken offers, symbolen voor geboorte en dood, zon en maan, en zo voort. Het is gebruikelijk dat gebruik gemaakt wordt van muziek, wierook, duisternis, kaarsen, stilte en speciale houdingen, om religieuze gevoelens te ondersteunen.
Non-verbale communicatie in ritueel heeft op twee manieren betekenis:
(a) gelijkenis, metafoor of analogie. Bij voorbeeld: wijn voor bloed, water voo reiniging, een ring aan de vinger doen.
(b) arbitraire associaties. Bij voorbeeld: vlaggen en symbolen vertegenwoordigen landen of onderwijsinstellingen. In rituelen die te maken hebben met sociale relaties duiden deze symbolen sociale groepen aan, of relaties tussen mensen. Er is geen objectieve manier om de betekenis van deze rituelen vast te stellen. Het is waarschijnlijk dat een ritueel meerduidig is, dat het tegelijkertijd meerdere betekenissen kan hebben - een handeling of voorwerp kan een groot aantel metaforische verbindingen kennen naast arbitraire verwijzing. Groepswaarden worden zo verbonden met emotie.

Waarom wordt non-verbale communicatie gebruikt in een ritueel?
Non-verbale communicatie wordt gebruikt omdat dit emotie oproept en het rituele werk (veranderen van relaties, genezing, etc.) kan uitlvoeren. Rituelen kunnen beschreven worden in woorden en begonnen worden met woorden, maar handelingen en gebaren hebben een betekenis, een gepastheid, een herstellend effect, een soort creatieve kracht die woorden alleen niet tot stand kunnen brengen.
Woorden voegen toe aan de betekenis van de non-verbale signalen, en in religieus ritueel bestaat dit normaal uit een combinatie van verbale en non-verbale signalen waarbij twee soorten gecombineerd worden. Dit voegt de nauwkeurigheid van woorden toe aan de emotieve kracht van lichamelijke tekens.

Waarom gebruiken mensen non-verbale communicatie?
Mensen hebben taal, waarmee veel meer informatie kan worden overgedragen dan met non-verbale communicatie. Het non-verbale kanaal is biologisch ouder, en was waarschijnlijk al effectief voor de taal ontwikkeld werd. Het effect was waarschijnlijk het communiceren van emotie en houdingen. De taal kan dit ook, maar heeft ook nadelen. Non-verbale signalen voor liefde en haat, bijvoorbeeld, creeren voor de ontvanger direct een toestand van biologische alertheid, terwijl de corresponderende woorden eerst gedachten op gang brengen. Non-verbale signalen worden rond of onder de drempel van bewuste waarneming ontvangen en interpersoonlijke relaties kunnen op een niet uitgesproken niveau hun vorm krijgen.
Non-verbale signalen verbonden met taal vormen een tweede kanaal, dat erg nuttig is om feedback te geven, en om synchronizatie te bewerkstelligen zonder de conversation te onderbreken. Illustratieve gebaren kunnen ontbrekende woorden vervangen of aanvullen.
Zelf-presentatie geschiedt voornamelijk non-verbaal. Woorden worden niet altijd vertrouwd omdat ze makkelijk gesproken kunnen worden. Non-verbale signalen worden eerder vertrouwd, hoewel ze ook misleidend kunnen zijn. Dure juwelen laten zien dat iemand rijk is, de das van een bepaalde universiteit kan aanduiden dat de drager er gestudeerd heeft. Iemand die als punk gekleed is is een punk, want dat is voornamelijk wat een punk is.

Innate and Cultural aspects of Human Non-verbal Communication

In Mindwaves, Thoughts on Intelligence, Identity and Consciousness, Oxford 1987.