De Maaltijd des Heren, ook wel bekend in protestantse kring onder de naam Heilig Avondmaal of Eucharistie (= griekse woord voor 'dankzegging), heeft een veelbewogen geschiedenis. Begonnen door Jezus als een nieuwe vorm van dankzegging voor Gods grote daden in de traditie van het pesach-maal naar aanleiding van naar aanleiding van zijn zelfopoffering, werd het aanvankelijk waarschijnlijk wekelijks, misschien zelfs dagelijks, gevierd als dankzegging voor de opstanding, de overwinning van de dood en alles wat er mee samenhangt. Dit vieren gebeurde naar het zich laat aanzien tijdens een gemeenschapsmaal op de zaterdagavond, na zonsondergang, als begin van de eerste dag van de week, in de vorm van een dankzeggingsgebed naar joodse traditie, vóór de maaltijd, bij het breken van het brood; en een verder dankzeggingsgebed tegen het eind van de maaltijd rond een beker wijn. Sommigen denken dat na de maaltijd er een samenzijn was rond de Schriften, waarin op een of andere manier 'doorgepraat' werd over de betekenis van Jezus in het licht van de Schrift, en zo uitleg van de Schrift kon plaatsvinden. In ieder geval was er ook een samenkomst die leek op de synagogedienst op de ochtend van de eerste dag.

Na verloop van tijd werden de viering van de maaltijd en de samenkomst rond de Schriften samengevoegd. Dit was misschien wel naar aanleiding van problemen zoals die gesignaleerd worden in de brief aan de Corinthiërs: De welgestelden die ervoor zorgden dat de gezamenlijke tafel rijk bedeeld was, begonnen al uitgebreid te tafelen voordat ook de armen van hun werk gekomen waren. Deze vonden dan ook de hond in de pot. Paulus trekt hier sterk tegen van leer: Jullie belijden dat je Christus volgt, je viert Zijn gedachtenis, maar de manier waarop je dat doet loochent dat. Door zo Christus opstanding te vieren veroordeel je jezelf. (Cor 11:17-34).

VERDERE ONTWIKKELING
Door orden van dienst uit de 2e eeuw weten we dat tegen die tijd het gemeenschapsmaal en de gedachtenis twee verschillende delen van één dienst geworden waren. De samenkomst op de ochtend van de eerste dag begon met een 'woorddienst', net als in de synagogale eredienst werden Schriftgedeelten gelezen en was uitleg mogelijk. Mensen die nieuwsgierig waren naar het Christelijk geloof mochten hier bij zijn, maar werden weggestuurd voor de eigenlijke viering en gedachtenis van Jezus Christus' overwinning op de dood. Bij de viering van de tafel mochten alleen gedoopte Christenen aanwezig zijn.
De nieuwe tafelgebeden die de laatste jaren door allerlei kerken in gebruik zijn genomen, zijn vaak vertalingen van 'eucharistische' (=dankzeggings-) gebeden uit de eerste eeuwen van de kerk. Omdat in die eerste eeuwen het patroon wel vastlag, maar de bewoordingen gevariëerd werden, zien we de laatste jaren die variatie in bewoordingen binnen een vast patroon ook in onze eredienst naar voren komen.

VERVAL?!
In de vroege kerk werd veel gezongen, zowel door de voorganger als door de hele gemeente en groepen daaruit. Door specialisatie van die groepen tot zangkoren kwam de gemeente steeds meer buiten spel te staan. Ook bij de viering van het Heilig Avondmaal zien we in de middeleeuwen dat de gemeente er wel bij aanwezig is, maar alleen luistert en toeziet. Het komt zelfs tot allerlei vormen van verering van het sacrament op afstand. Men was verplicht om minimaal één maal per jaar te communiceren, en voor de meeste mensen was dat ook de enige keer.

POGING TOT HERSTEL?! BIJ DE REFORMATIE

De reformatie probeerde de wekelijkse avondmaalsviering weer te herstellen. Zowel Luther als Calvijn hebben alle mogelijke moeite gedaan de vroeg-kerkelijke zondagse viering van Schrift en Tafel weer tot het feest van de dankzegging van de gemeente te maken. In de lutherse traditie bleef de dienst van Schrift en Tafel de norm, maar het feitelijk deelnemen aan de tafel bleef een zeldzaam verschijnsel. Calvijn kreeg te maken met een verbod van de stedelijke overheid om het avondmaal vaker dan vier keer per jaar te vieren (te rooms!). Zo is in onze traditie de kwartaalviering van het avondmaal ontstaan. Veel mensen kijken echter raar op als erbij verteld wordt dat die vieringen op de feestdagen plaatsvonden, op Kerst, Pasen, Pinksteren en op een zondag in de herfst.

VERANDERINGEN VAN DE LAATSTE JAREN
De tweede helft van de 20e eeuw was over de hele wereld in protestantse kring dezelfde ontwikkeling te zien. Men gaat terug naar de Bijbelse en vroeg kerkelijke bronnen, en overal komen nieuwe tafelgebeden die in feite vertalingen zijn van tafelgebeden uit de vroege kerk of daarop geïnspireerd zijn. De frequentie van de avondmaalsvieringen werd over het algemeen opgevoerd, veel werd gestreefd naar eens per maand. Er vond overal bezinning plaats op de bijbelse aanknopingspunten rond beleving van het avondmaal.