NOEME WILLEM
VISSER Wie en Waarom

LITURGIE &CETERA Thema's
  Kerkelijk Jaar
Hoofddienst   Getijden   Devotie   Uitingsvormen  

Liturgie

LITURGIEK
Liturgiek TVG

Liturgiegeschiedenis

Joods

Vroeg Christelijk

Oosters Orthodox

Westers Katholiek

Protestants

HYMNOLOGIE

Geschiedenis van de Hymnodie

Oud Joodse Hymnodie
Vroeg Christelijke Hymnodie
Griekse Hymnodie tot 900AD
Latijnse Hymnodie
Lutherse Hymnodie
Calvinistische (Franse) Psalmodie
Nederlandse Gemeentezang
na de Reformatie

Engelse Hymnodie

Muziekgeschiedenis




Protestantse Liturgie

Middeleeuwse eredienst

  •  Nadruk op persoonlijke vroomheid
  •  De veranderende kijk op de Eucharistie
  •  Het Dilemma voor de Reformatie en de Contra-Reformatie

    Zie ook de volgende pagina's over de Protestantse liturgie:

    Overzicht
    Middeleeuwse Eredienst
    Protestantse Liturgie

    Het is onmogelijk de veranderingen die in de liturgische praktijk van de Hervorming, en de Protestantse Kerken die daaruit voortkwamen, voldoende te begrijpen zonder enig begrip van de middeleeuwse concepten en de praktijk van de liturgie in de Westers Katholieke Rite welke zij probeerden te hervormen. Dit proces speelde gedurende vele eeuwen en culmineerde in de veertiende en vijftiende eeuw.

    De belangrijkste factoren waren a) de ontwikkeling van persoonlijke vroomheid bij de doorsnee leek in plaats van de gemeenshcappelijke deelname aan de eucharistische handeling; b) de grotere afstand die fysiek en sacramenteel ontstond tussen de leken en de geestelijkheid (o.a. door de invoering van het hoge koorhek dat de geestelijkheid van de leken scheidde), en c) de ontwikkeling van allerlei diensten die het gemeenschappelijk karakter van de Eucharistische en liturgische handelingen ondergroeven.

    Gregory Dix geeft het kort zo weer: "Als we al deze dingen samenvoegen — de isolatie van het priesterschap van de priester van het gemeenschappelijk offer; de valse theorie van een aparte waarde van het misoffer, apart van de offer op Golgotha; de eliminatie van 'liturgie' van offer en communie van de leek, die de heilige communie (in de praktijk) deel van de 'liturgiey' van de celebrant maakt en van niemand anders; de reductie van de rol van de leek tot 'zien' en 'horen' (de laatste van weinig belang vanwege het gebruik van het Latijn zoadat er al te zeer nadruk kwam op het zien van het geconsacreerde sacrament); — en dientengevolge, het plaatsen van de hele devotionele nadruk op de rite van de consecratie en het veranderen van de elementen— als we al deze dingen samenvoegen kunnen we zien wat er gebeurt met de middeleeuwse ontwikkeling. Die bouwt langzaam alle stof op voor al de leergeschillen over de Eucharistie in de zestiende eeuw." [1]

    TERUG NAAR BOVEN

    Nadruk op persoonlijke vroomheid

    De ontwikkeling van persoonlijke vroomheid bij de leken groeide uit het scholasticisme van de 14e eeuw dat draaide om de relatie tussen de elementen (brood en wijn) en het Lichaam van Christus, en hoe dat mysterie tot stand kwam. Deze pietistische ontwikkeling als reaction op het veranderende theologische begrijpen van de Eucharistie stelde de leken op nog grotere afstand van de Eucharistische handeling en leidde tot steeds grotere avondmaalsmijding (een praktijk die compleet vreemd was aan de vroege Kerk en zich ontwikkelde sinds de 8e eeuw).

    De avondmaalsmijding was dus ook een gevolg van de zich voltrekkende scheiding van de rol en handeling van de geestelijken van die van de leken; de Eucharistische handeling werd niet meer samen gevierd (co-celebratie) maar door de geestelijken voor de leken gevierd. De Westerse Romeinse Rite ontwikkelde tot drie vormen: de pontificale Mis, "een vorm herkenbaar ontleend aan de kerk van voor Nicea" [2]; een Hoogmis die een 8e eeuwse vereenvoudiging was, maar de plaats van de geestelijken werd benadrukt en niet die van de leken; en ten slotte de Laagmis. De laagmis was de vorm die in het openbaar gevierd werd als er leken aanwezig waren, maar de teksten werden met zachte stem of zelfs onhoorbaar gezegd, de lengte was kort, en de vorm maakte het de geestelijkheid makkelijk om de litugie vaak te vieren. De leken ontvingen de communie zelden (met recht Augenkommunion).

    Het resultaat van deze veranderingen in het begrijpen van de Eucharistie was dat de eruit voortkomende liturgische modificaties de oude gemeenschappelijke eredienst van de Eucharistie vervingen door een persoonlijke subjectieve vroomheid van de zijde van de aan de eredienst deelnemende gelovige. In plaats van het ontvangen van brood en wijn ontstond een serie Eucharistische devoties, vaak ontwikkeld en onderwezen door de geestelijkheid. Deze devoties schreven meditatievormen voor die de leken moesten volgen in plaats van deel te nemen aan de Eucharistic handeling en de Eucharistische gebeden (die ook in het Latijn waren en niet door de meeste leken).

    TERUG NAAR BOVEN

    De veranderende kijk op de Eucharistie

    "Al deze devotionele oefening komt voort uit en vergezelt de eucharistische handeling, maar is er geen deel van. Het voltrekt zich helemaal in de geest van de gelovige. Ondertussen gaat de liturgische handeling door, uitgevoerd door de priester en zijn liturgische helpers, voor de ogen van de leek maak compleet los van hem." [3] Niet alleen waren de leken volledig uitgesloten van de handeling, ze kregen ook een andere rol te spelen, vrijwel de omgekeerde van de rol die ze hadden in de vroege Kerk.

    In termen van geloof en praktijk, maar ook van theologie en leer, was het belangrijkste resultaat van al deze verandering in Eucharistische theologie en ritus het verlies van de eschatologische opvatting van de Eucharistische rite voor de Westerse kerk. In plaats van de nadruk op de Opstanding en Hemelvaart (transcendente, tijdloze en eeuwige aspecten van het geloof), verschoof de nadruk naar het lijden op Golgotha (een gebeuren in de geschiedenis). Terwijld e geestelijkheid nog Eucharistische gebeden zei die het tijdloze en eeuwige onder woorden brachten, hoorden noch begrepen de leken hen en hun aandacht was bij een lijdend lichaam genageld aan een kruis en in meditatie over het lijden van Christus.

    Het lijden is geheel in het verleden omdat het deel van de geschiedenis is. Er zijn maar twee manieren waarop de kerk kan deelnemen aan het historische lijden: ofwel geestelijk door het te herinneren en voor de geest te halen, of door een soort herhaling. In andere woorden, als de Eucharistie enige realiteit moest hebben buiten het geestelijke herinneren, dan was er de noodzaak van een nieuw offer. Dit leidde ertoe dat de middeleeuwers de werkelijkheid van het Eucharistisch offer zo begrepen dat de priester Christus opnieuw offert bij elke Mis.

    Dit was het theologische en liturgische begrip dat aan de Hervormers was geleerd en dat zij voor waar hielden voor de Reformatie. Toen zij eenmaal de realiteit van het Eucharistische offer haaden afgewezen, hadden ze geen andere optie dan het historische lijden dat te herinneren en voor de geest te halen was.

    "Er was geen andere manier waarop de realiteit van het eucharistische offer bewaard kon worden binnen het middeleeuwse begrip ervan; toch sprak de ongebroken traditie van de liturgie een andere taal. Hoe hard ze ook hun idee probeerden te rijmen met de leer van de bbrief aan de Hebreeën over het ene offer voor de zonde, perfect en compleet (wat de geschiedenis betreft), op Golgotha. De middeleeuwse theologen bleven het nodig vinden de werkelijkheid van het Eucharistisch offer te verdedigen.

    "De Hervormers namen het andere alternatief. Daar het lijden geheel in het verleden ligt, kan de kerk er nu alleen maar geestelijk deel aan krijgen door gedenken en voor de geest halen. Er is voor hen daarom geen echt offer in de Eucharistie. De uiterlijke rite is op zijn meest een uitgespeelde gedachtenis, iets dat ons doet herinneren an iets dat er niet meer is. Er is niets dan een 'figuurlijke' betekenis in zulke frasen als 'het Lichaam van Christus eten en het Bloed van Christus drinken' die, zoals de Engelse Hervormende Aartsbisschop Cranmer zo vaak met nadruk stelde, niet langer hier zijn, maar in de hemel. Op zijn meest worden we in het bijzonder bewogen door de tekenen of waarborgen (zegels) van een bevrijding die eeuwen geleden bewerkstelligd werd en verheugen we ons en geloven we dat we bevrijd zijn lang geleden op Golgotha, en vernieuwen we onze toewijding en dankbaarheid ten opzichte van onze Bevrijder. We hebben 'gemeenschap' met Hem als we het brood en de wijn nemen zoals Hij ons gebood 'in gedachtenis' van Hem, omdat de gehoorzaamheid vrome emoties en wensen stimuleert, rn zo verdiept onze puur geestelijke eenheid met Hem die we door bewust geloof hebben.

    "Alles wat de eucharistische handeling bij deze benadering inhoudt is de individuele ontvangst van het brood en de wijn. Maar dit is slechts een 'teken'. De echte eucharistische handeling (als 'handeling' niet een misleidende term is) voindt geestelijk plaats in de afgezonderde heimelijkheid van de geest van het individu. De eucharistische handeling woordt daardoor ontdaan van enige gemeenschappelijke betekenis; deze wordt zelfs afgeschaft als gemeenschappelijke handeling. De uiterlijke handeling moet door ieder zelf worden voltrokken, want de echte eucharistische handeling voltrekt zich afzonderlijk in de geest van elke gelovige, op zijn hoogst tegelijktijdig.

    "Het oude idee was geweest dat de kerk in zijn hierarchische eenheid in Christus' handeling binnentrad, door de samenwerking van alle 'leden' (ieder lid met zijn eigen plaats, zoals Paul het verwoordde), en zo werd deze in Zijn handeling 'wat is eeuwig is— Zijn lichaam'. Het nieuwe idee is een strict persoonlijke geestelijke gedachtenis door Zijn handlen in het verleden te overwegen. We kunnen er niet in treden, omdat het verleden is: het lijden is geschiedenis, uniek en voorbij." [4]

    TERUG NAAR BOVEN

    Het Dilemma voor de Reformatie en de Contra-Reformatie

    Het dilemma voor de Hervormers, en in feite voor de Westers Romeinse Kerk in de Contra-Reformatie die volgde op de Reformatie, is te vinden in de impasse die gecreëerd is in de Westese liturgie door de sterke nadruk op het Lijden, en tegelijkertijd toch iets moeten herhalen door de handeling van de Priester in de Mis. Het dilemma werd versterkt door het feit dat de tekst nog trouw was aan het werk van Gregorius en Alcuinus (zie de pagina over de Westers Latijnse Liturgie), en de "oude en eenvoudig ideeën" uitdroeg over de Eucharistie die zij trouw hadden hooggehouden in hun liturgische werken.

    "...Wat vereist was, was een zorgvuldige heroverweging door de Kerk van de vraag wat de Eucharistische handeling is en hoe deze wordt uitgevoerd; alles wat nodig was om een weg uit de impasse te vinden was een terugkeer naar de liturgie zelf en wat die leerde. Hier zou men in beroep kunnen gaan tegen zowel het middeleeuwse opgeslorpt worden van de eucharistische devotie in het lijden als tegen het middeleeuwse onderwijs over de 'offers van de massa'. Jammer genoeg koos geen van beide partijen deze weg. In plaats daarvan klemde elk vast aan een andere kant van het middeleeuwse dilemma. De Hervormers behielde en benadrukten de middeleeuwse beperking van de betekenis van de Eucharist tot het lijden zonder zijn eeuwige gevolgen. De Contra-Reformatie benadrukte de middeleeuwse leer over het offer in een beter te verdedigen vorm, en jammer genoeg met zo'n vaagheid dat kanten van de zaak die verduisterd of genegeerd werden nog steeds opduiken in onze tijd."

    "Het voordeel van de Contra-Reformatie was dat die de tekst van de litugie bewaarde die in essentie lang terugging voor de middeleeuwse ontwikkelingen. Daarme bewaarde zij die vroege verwoordingen die aanduidden wat de echte oplossing van de middeleeuwse moeilijkheid was, hoewel het nog lang duurde voor de post-Tridentijnse kerk daar veel gebruik van maakte voor dat doel. De Protestanten daarentegen schaften de hele tekst van de liturgie af, en in het bijzonder die elementen erin die een waar monument waren van de vroege Kerk die zij zeiden te herstellen. Ze introduceerden daarvoor in de plaats formulieren die ontleend waren aan de middeleeuwse traditie waaruit hun beweging voortkwam." [5]

    Zie ook de volgende pagina's over de Protestantse liturgie:

    Overzicht
    Middeleeuwse Eredienst
    Protestantse Liturgie


    TERUG NAAR BOVEN


    [1] Dix, Gregory, The Shape of the Liturgy, Seabury Press, New York, 1982, p. 598.

    [2] Ibid, p. 599.

    [3] ibid, p. 607.

    [4] ibid, p. 623.

    [5] ibid, p. 625.