NOEME WILLEM
VISSER Wie en Waarom

 LITURGIE &CETERA Thema's
  Kerkelijk Jaar
Hoofddienst   Getijden   Devotie   Uitingsvormen  

Liturgie

LITURGIEK
Liturgiek TVG

Liturgiegeschiedenis

Joods

Vroeg Christelijk

Oosters Orthodox

Westers Katholiek

Protestants

HYMNOLOGIE

Geschiedenis van de Hymnodie

Oud Joodse Hymnodie
Vroeg Christelijke Hymnodie
Griekse Hymnodie tot 900AD
Latijnse Hymnodie
Lutherse Hymnodie
Calvinistische (Franse) Psalmodie
Nederlandse Gemeentezang
na de Reformatie
Engelse Hymnodie

Muziekgeschiedenis


Kunstgeschiedenis

Prehistorie, Oudheid en Vroege Middeleeuwen
Middeleeuwen
Renaissance
Barok en Rococo
Negentiende Eeuw
Twintigste Eeuw


 

Psalmen

Zingende en musicerende kinderen, illustratie van Psalm 150 (Laudate Dominum).

De Psalmen in de Christelijke eredienst

Het Nieuwe Testament laat zien dat de vroege Christenen de Psalmen in de eredienst gebruikten, en de Psalmen zijn een belangrijk deel van de eredienst gebleven in de meeste Christelijke kerken. De Oosters Orthodoxe, Rooms Katholieke Lutherse en Anglicaanse Kerken hebben altijd systematisch gebruik gemaakt van de Psalmen, met een cyclus voor het reciteren van alle (of de meeste) psalmen in één of meerdere weken. In de vroege eeuwen van de Kerk werd verwacht dat een kandidaat voor het ambt van bisschop het complete Psalter uit het hoofd kon reciteren, iets wat ze vaak automatisch leerden als ze monnik waren geweest.

Psalter van St. Florian, XIV/XV eeuw., Oud Poolse vertaling

Sommige conservatieve protestanten zingen enkel berijmde psalmen in de eredienst(sommige kerken beperken zich tot psalmen en schriftgezangen.

Sommige Psalmen behoren tot de bekendste en geliefdste bijbelgedeelten, met een populariteit ook buiten de kring van regelmatige kerkbezoekers.

  • Psalm 23, De Heer is mijn Herder, wordt vaak gekozen voor uitvaartdiensten, zowel als lezing als in de vorm van Gezang 14 uit het Liedboek;
  • Psalm 51, Wees mij genadig, o God naar uw goedertierenheid, ook wel bekend als het Miserere naar het eerste woord in de Latijnse versie, is de meest gezongen Psalm van de Oosterse Orthodoxie, zowel in de Goddelijke Liturgie als in de getijden (bijv. de vespers), in het sacrament van de boete of de schuldbelijdenis, en op andere plaatsen;
  • Psalm 103, Loof de Heer, mijn ziel, is een van de bekendste lofgebeden;
  • Psalm 137, Aan Babels stromen, daar zaten wij, is een trieste meditatie over het leven in slavernij, en is gebruikt voor ten minste een negro spiritual, maar ook voor een bekende reggae song; de Oosters Orthodoxe kerk gebruikt deze psalm gedurende de 40-dagentijd.

Er komen steeds nieuwe versies van de Psalmen uit, al of niet berijmd.

Het doel van het gebruik van de psalmen is doorgaans om God alle lof te brengen die hem toekomt, maar er zijn ook verschillende andere redenen, zie hermeneutiek.

Daarnaast wordt er ook regelmatig uit het (onberijmde) boek der psalmen gepreekt. De psalmen worden dan door een voorganger (bijvoorbeeld een dominee) verklaard en uitgelegd. Zo heeft Jezus tijdens zijn omwandeling op aarde de psalmen uitgelegd aan zijn discipelen, zodat ze deze gingen begrijpen.

Byzantijns gebruik

Oosters Orthodoxe Christenen en Grieks-Katholieken (Oostelijke Katholieken die de Byzantijnse rite volgen), hebben sinds vroege tijde de Psalmen als integraal deel van hun openbare en privé gebeden. Om het reciteren te vergemakkelijken zijn de 150 Psalmen verdeeld in 20 kathismata (Grieks: "zittingen"= aantal psalmen ), en elke kathisma is verder onderverdeeld in drie stases (Grieks: , staseis' let. "staan", enkelvoud: stasis).

Bij de Vespers en de Metten worden verschillende kathismata gelezen op verschillende momenten in het liturgische jaar en op verschillende dagen van de week, volgens de kerkelijke kalender zodat alle 150 psalmen (20 kathismata) in de loop van een week gelezen worden. In de twintigste eeuw, hebben sommige leken op weekdagen een doorgaande lezing van de psalmen als regel genomen, op zo'n manier dat ze het hele psalter in vier weken doorlezen. .

Buiten de kathisma lezingen nemen Psalmen ook een prominente plaats in in elke andere Oosters Orthodoxe dienst inclusief de Getijden en de Goddelijke Liturgie. In het bijzonder wordt de boetepsalm Psalm 50 veel gebruikt. Fragmenten van Psalmen en individuele verzen worden gebruikt als Prokimena (introducties op Schriftlezingen), en Stichera. Het merendeel van de Vespers zou nog steeds uit Psalmen bestaan als de kathisma lezingen weggelaten werden; Psalm 118 (119), "De Psalm van de Wet," is centraal in de Metten op Zaterdag, sommige Zondagen, en in de Uitvaartdienst. Het gehele boek der Psalmen wordt traditioneel overluid gereciteerd bij een overledene gedurende de tijd voor de uitvaart, net als in de Joodse traditie.

Rooms Katholiek gebruik

De Psalmen zijn altijd een belangrijk deel geweest van de Rooms Katholieke eredienst. De Getijden draaien om het cantileren of reciteren van de Psalmen, met vaste melodische patronen die bekend staan als psalm tonen. Vroege Rooms Katholieken gebruikten de psalmen ook uitgebreid in hun persoonlijke gebeden; toen echter de kennis van het Latijn verviel, verviel ook deze praktijk onder de mensen met weinig opleiding. Tot het einde van de Middeleeuwen was het echter niet ongebruikelijk dat leken meebaden en zongen de kleine getijden van Onze Lieve Vrouwe, een verkorte versie van de Getijden met een vaste cyclus van 25 psalmen, met 9 andere psalmen verdeeld over de Metten.

Tot het Tweede Vaticaans Concilie werden alle Psalmen ofwel gereciteerd in een week ofwel (zoals in de Ambrosiaanse ritus) in een twee wekelijkse cyclus. Verschillende schema's werden gebruikt: alle wereldgeestelijken volgden de Romeinse regeling terwijl kloosters vrijwel alle de regel van Benedictus volgden met slechts weinig congregations (zoals de Benedictijnen van St Maur) die ervan afweken. Het Brevier dat in 1974 uitkwam verspreidde de psalmen over een vier wekelijke cyclus. Kloosterlijk gebruik varieert. Sommige gebruiken de week-cyclus, sommige een twee wekelijkse of een vier wekelijkse cyclus.

Omdat de kern van het getijdengebed wordt gevormd door de psalmen en Psalmen geen lezingen of gebeden zijn, maar bijbelse gedichten die een verheven toon verdienen, worden psalmen doorgaans gereciteerd of gecantileerd. Er zijn verschillende bundels waarin psalmen zijn getoonzet. Eén daarvan is Het boek der Psalmen uit 1975, waarin alle psalmen door en voor monniken op muziek gezet. Daarbij moet worden vermeld dat de psalmvertaling van het Getijdenboek uit 1990 een andere is. In het Getijdenboek zijn de psalmen verdeeld over een cyclus van vier weken; een aantal psalmen, de zgn. vloekpsalmen, wordt niet gebeden omdat ze te grof worden gevonden. Naast de psalmen en ook zoals psalmen worden de lofzangen uit het Oude en Nieuwe Testament in het getijdengebed gezongen. Naast bijbelse poezie (psalmen en kantieken) wordt ook poezie gebruikt uit de vroege kerk: De Hymnen. De hymne is een beeldende lofzang, die voortgekomen is uit de geloofsbeleving van de jonge kerk. Je kunt getoonzette hymnen vinden in het Liedboek voor de kerken, in Gezangen voor liturgie en in verschillende andere zangboeken.

De Algemene Instructie voor de Getijden, 122 sanctioneert drie manieren om de Psalms te reciteren:

  • direct (allen zingen of reciteren de gehele psalm);
  • antifonaal (twee koren of delen van de gemeenschap zingen of reciteren afwisselende verzen of strofen); en
  • responsoriaal (de cantor of het koor zingt of reciteert de verzen terwijl de gemeenschap een respons zingt of reciteert na elk vers of aantal verzen.

Het antifonale model wordt het meest gebruikt.

Door de eeuwen is het integrale gebruik van de psalme in de eredienst teruggelopen. De Tridentijnse Mis behield slechts geïsoleerde verzen die oorspronkelijk soms refreinen waren bij de oorspronkelijk wel in zijn geheel gezongen spalmen. Na het Tweede Vaticaans Concilie (dat ook de volkstaal in de liturgie toestond) werden langer psalm teksten opnieuw opgenomen in de Mis bij de lezingen. De revisie van het Romeinse Missaal na het Tweede Vatikaanse Concilie bracht het zingen of reciteren van een aanzienlijk deel van de Psalmen terug, soms als hele Psalm, na de eerste Lezing uit de Bijbel. Deze Psalm, de Responsoriale Psalm, wordt gewoonlijk antifonaal gezongen of gereciteerd, hoewel de Algemene Instructie van het Romeinse Missaal, 61 direct reciteren toestaat.

Protestant gebruik

Psalm 1 in a form of the Sternhold and Hopkins version widespread in Anglican usage before the English Civil War (1628 printing). It was from this version that the armies sang before going into battle
Psalm 1 in een vorm van de Sternhold en Hopkins versie wijdverbreid in Anglicaanse kerken voor de Engelse Burgeroorlog (1628 editie). Uit deze editie zongen de legers voor ze ten strijde trokken.

De psalmen waren uiterst populair bij de protestanten.

Na de Protestante Reformatie werden berijmde parafrases van veel Psalmen als gezang gebruikt. Ze waren in het bijzonder populair in de Calvinistische traditie, waar ze in het verleden met uitsluiting van gezangen werden gezongen. Calvijn maakte zelf enige Franse vertalingen van de Psalmen voor gebruik in de kerk. Martin Luther's Een vaste burcht is onze God is gebaseerd op Psalm 46. Wereldwijd bekende psalmen zijn te vinden in het Scottish Psalter en de berijmingen van Isaac Watts. Het eerste boek dat gedrukt werd in Noord Amerika was een Psalmberijming, het Bay Psalm Book (1640).

In de 20e eeuw vervingen gezangen op grote schaal de psalmen in de kerkdiensten. De Psalmen blijven populair voor privé gebruik onder protestanten; de gewoonte bestaat in sommige kringen om elke dag een Psalm en een hoofdstuk uit Spreuken te lezen, corresponderend met de dag van de maand.

 

Anglicaans gebruik

De versie van het Psalter in het Engelse Book of Common Prayer is een zestiende eeuws psalter van de hand van Coverdale. Er zijn ook gereviseerde psalters in liturgisch gebruik. Het Coverdale psalter is in veel kathedralen en parochiekerken nog steeds het hart van het getijdengebed. Het nieuwe Common Worship dienstboek heeft een psalter in modern Engels.

Anglican chant is een methode om de proza versie van de Psalmen meerstemmig op harmonische formules te zingen.

In de vroege 17e eeuw, toen de King James Bijbel werd ingevoerd (1609) waren de berijmingen van Thomas Sternhold en John Hopkins ook populair; in de uitgaven stond de melodie ook gedrukt. Deze versie en de versie van Tate en Brady die laat in de zeventiende eeuw ontstond bleef de gangbare manier om de psalmen te zingen als gemeentezang in de Kerk van Engeland tot in de 19e eeuw.

Psalm en voor nu

In elke tijd verschijnen wel nieuwe versies van de psalmen, Klik hier voor een aantal Nederlandse versies, een recent voorbeeld is Psalmen voor nu

Voor manieren waarop Psalmen door moderne mensen gebeden kunnen worden, klik hier

Psalmen op muziek

Bekende zettingen van meerdere psalmen als een enkel compositie zijn bijvoorbeeld:

De psalmen zijn ook prominent in zettingen van de Vespers zoals die van Claudio Monteverdi, Wolfgang Amadeus Mozart, en Antonio Vivaldi die zulke zettingen als kerkmusici schreven.

De meeste zettingen van individuele psalmen komen aan de orde bij deze psalmen zelf; andere zettingen voor psalms zijn bijvoorbeeld (voorbeelden van engelse Wikipedia site):

Zie ook Psalm (Wikipedia)