NOEME WILLEM
VISSER Wie en Waarom

Liturgie LITURGIEK Liturgiek TVG Liturgiegeschiedenis Joods Vroeg Christelijk Oosters Orthodox Westers Katholiek Protestants

HYMNOLOGIE Geschiedenis van de Hymnodie Oud Joodse Hymnodie Vroeg Christelijke Hymnodie Griekse Hymnodie tot 900AD Latijnse Hymnodie Lutherse Hymnodie Calvinistische (Franse) Psalmodie Nederlandse Gemeentezang na de Reformatie Engelse Hymnodie Muziekgeschiedenis

Bespreking van het Woerdische Gesangboeck door Van Iperen,
Kerkelijcke Historie van het Psalmgezang der Christenen II.

Te Woerden, waar men, in Holland, de oudste Luthersche Gemeinte heeft, gebruikte men al vroeg, Dat zoogenaamde
Woerdische Sangboek, van 't welk de laatste Editie gedrukt was tot Utrecht by Simon de Vries, Boekverkoper woonende onder de Lakensnyders, Anno CIOIOXLVII, en te bekomen, te Am.telredamme , by Zacharias Webber en
Michiel Strobach, Boekverkopers. Op den titel vindt men ook dit gemeld: De CL Psalmen Davids, en de Geestelyke Liedekens, mitsgaders eenige nieuwe Lofzangen, die hier nog by gevoegd zyn. In de Voorrede van JoHs. LIGARY, denkelyk Predikant te Woerden, vindt men ettelyke byzonder heden en eenige schertzende uitdrukkingen tegen het
Kerkgezang, by de Roomschgezinden in gebruik; en 't kan zeer wel zyn , dat Ligary veel tot het opstellen van dat verbeterd Sangboek, en ook van de Nieuwe Lofzangen, zal hebben toegebragt. In de Psalmwyzen is dat Woerdisch Sangboek, genoeg zaam met dat van van Duisberg gelyk; schoon er hier en daar eenige afwykinge bespeurd wordt, dan
denkelyk in die wyzen, welke men te Amsteldam en elders beter had geoordeeld. Dan ten jaare 1739 werd, te Woerden de Predikant JoAN EvERARD MEYER van den Kerkenraad verzocht, om het werk van Beudeker naar te zien ; 't geen hy aanstonds deed, het zelve voor den openbaaren godsdienst aan pryzende; zoo dat het ook ten openbaaren gebruike wierd ingewyd ; gelyk wy boven verhaald hebben.

Evenwel om dat het Woerdische Sangboek, eenigzints ten minsten, behoort tot de Historie der Hervorminge in ons Vaderland, en om dat dit zeer raar geworden is, denke ik de Leezers geen ondienst te zullen doen, met eene breedere beschryvinge van het zelve. De Uitgave van 1646, welke thans voor my ligt, wordt de laatste Editie genoemd op het titel
blad : en de Voorrede van Ligary doet my besluiten, dat het Psalmwerk van van Haecht, by de eerste uitgave, of ten minste by de opstellinge dier Voorrede nog niet, of luttel zal zyn bekend geweest: gelyk ook de woorden en spreekwyzen, in die Voorrede te leezen, eene gryze aloudheid onzer Sprake ademen. Derhalven zal men de eerste Uitgave moeten stellen tusschen 1565 en 1579: en dus omtrend gelyktydig met den geheelen Souter, die te Wesel gedrukt is, ten jaare 1567: vermeld by LE LoNG. N. 124o. Trouwens de heele Psalter Davids, Liedekens wyze ge
steld, op de lyst van le Long. N. 1239, was te Frankfort gedrukt, ten jaare 1565, en de oude Antwerpsche druk der Psalmen van van Haecht, was van 1579; gelyk wy, ter behoorlyker plaatze beweezen hebben (*). Ligary schynt het aan de Rederykers te wyten, dat de Souter met verschillende Compositien en voysen was opgeschikt. De woorden zyn al te opmerkelyk, om hier niet geplaatst te worden: ,, Want , die Theologie en de Religie haer sonderlingen Aert , ende Gheest hebben met Eenvoudighe en Duitlycke ,, Graviteyt, daer de Pronckerye met verdraeyde ,, Compositien ende Voysen so haast schaden als baten, ,, (1 Cor. I. ende II.) Daerom soo laten wy die Rethoryck haer in Wereltlycken Materien (die ghemeynelyck van lichten Gheeste ende gheringen Stoffe zyn) soo fraey ende kraus maecken, verdraeyen,
, verbloemen ende Lusteeren, als sy wil ende kan.” Iets diergelyks had, volgens hem, in de eerste Oude Luthersche Zangwyzen geene plaats gehad, en het bespottelykste van de toenmalige Sangboeken was, dat, hier en daar, droevige Materien op vrolyke Voysen en vrolyke Materien op droevige Voysen gesteld waren.
Ten opzichte der Liederen, welke Ligary en zyne Woerdsche medestanders by den Psalter voegden, merkt hy aan, dat dezelve minder in getal waren, dan die, welke men tot hier toe gebruikte, om dat hy er de halve onnutte Liederen, als de Avondrejen, Meysanghe, Reysliedekens en meer ander. Halfwerk had uit gelaaten: zelfs ook die goeden Liedekens, welke eigentlyk voor den Openbaaren Godsdienst niet opzettelyk geschikt waren.
't Zal niet kwalyk voegen, dat wy hier ook den Honderdsten Psalm opgeeven, om den Leezer te doen begrypen, hoe veel hy verschilt, van de overige Zangwyzen- en berymingen der Lutheranen, welke wy hebben opgegeeven.
::::
Juycht den Heer over al, en t' allen tyde,
Dient den Heeren, coemt voor syn Aensicht blyde
Bekent dat hy alleen is Godt, gaet ons bereydën,
Tot syn Volck, end tot Schapen syner Weyden.

Zoo ik het wel heb, beantwoordt deze droomerige Melody niet volledig aan het oogmerk, en den aart van eenen vroolyken juich Psalm, gelyk de Honderdste is : hoewel Ligary en die van Woerden in de schikkinge van de Musyk naar de gesteldheid der Harpliederen eene kunstige hervorminge beoogden.
In het Musyk der oudste Beryminge, en in de vernieuwde van van Haecht en van Duisberg, welke wy , by bladz. 149 van het Eerste Deel dezer Psalmhistorie hebben doen inlasschen, is dat beter getroffen. En dat gebrek van het Woerdsche Sangboek is dus te aanmerkenswaardiger, om dat de oude Zangwyze van den CXVII" Psalm, Vrolyk wil
len wy Alleluja singhen, toen nieuwelings aan den C.en Psalm gegeeven werd. Op veele andere Psalmen vindt men oude Liederenwyzen gesteld, en ook zyn er ettelyke, die teffens byzonder melodyen verkreegen hebben. Dan of die byzondere Melodyen, of ten minsten cenige derzelve van eene nieuwe uitvindinge waren, is my niet gebleeken. Alleen vinde ik er achter de Psalnen, eene Nieuwe Compositie, die men mag zingen op den 16. 17. 2o. 23. 35. 37.
38. 41. 43. 46. 1 1o en 138 Psalm.
Die Geestelycke Liedekens en Lofzangen , welke het tweede deel des Sangboeks uitmaaken, volgen in deze orde, en met deze Op.chriften. 1. Die Hymnus: Veni Redemptor Gentium. 2. Een fyn Liedt van des Heeren Jesu Christi gheboorte, lyden en offitie, ende van dergant.chen Werelts verlossinghe. ERASMUS ALBERUs. 3. Het Magnificit, Oft
den Loff-Sanck, Mariae 4, Die Hymnus, A. Solis ortus cardine. 5. Den Loff- Sanck : Ghelovet zyt gby Jesu Christ. 6. Den Loff- Sanck: Van Hemel hoor, coem ik voorwaar. 7. Den Loff- Sanck, Van Hemel quam der Engel.chaer. 8. Den Loff- Sanck: Een Kindelyn soo Lovelyck. 9. Een Oudt Geestelyck Liedt van de Gheboorte onzes Heeren Jesu Christi.
Io. Het Puer nobis Duysch. 11. Des Ouden Symeons Loff- Sanck Nunc dimittes. 12. Volghet een Ander Lied. (Dit is gedeeltelyk Latyn, en gedeel telyk Duitsch; en wy zullen er nog iets van opgeeven.) 13. Van die Pas.ie des Heeren Jesu Christi: O Mensch beween. 14. Noch een ander Passie Liedt. 15. Van die Passie des Heeren Jesu's
Die seven Woorden, die Jesus sprack aan den Stam me des Heyligen Cruys. 16. Een nieu Liedt, van Godes Woort en syn bitter lyden. 17. Een Ghebet 'Liedt, naar die Predicatie, die ganische vasten hcen door te singen, aan die plaatse van Benedica nus. 18. Op Paesschen: Van die Verrysenisse. 19. TJilve Liedt Vermeerdert. 20. VICTIMAE PASCHALI.
(Dit is geheel Latyn.) 21. Het Victimae Paschali Verduitst. 22. Noch een ander Loff- Sanck. 23. Op Paesschen. Van der Dood en de verrysenisse Christi. 24. Noch een ander Christelyck Liedeken, op het Passchefeest te singh:n. 25. Den Hymnus AD COENAM AGNI PROVIDI. Dit mach men singen op Paasschen, ende ook hy des Heeren Avontmael. ERASM: ALB. 26. Van die Hemelvaart. 27. Op Pincxteren : van den Heylighen Gheest , etc. 28. Veni Sancte Spiritus. 29. Een ghebedt tot den Heylighen Gheest. 3o. Veni Creator Spiritus. 31. Van der Heylighen Dryvulficheyt, KYRIE. 32. O Lux beata. 33. Gloria in Excel.is. 34. Een Ander , D. M. L. 35. De twee Versus, door Erasmus Alber 36. Catechismus. 37. Die Thien Gheboden. 37. Een Ander Compo.itie. 38. Dat Christelyck Geloove. D. M. L. 39. Een ander Liedt van 't Gheloove. 4o. Dat Vader Onse. D. M. L. 41. De II Vader Onse. 42. Die III. Compositie des Vader Onse. 43. Van den Sacramenten. 44. Van 't Sacrament der Heyligen Doope 45. Een ander Doopliedt. 46. Dat Duytsche Sanctus. Wt den Propheet Esaia Cap. 6. Dit mach men ook singhen by des Heeren Avondtmael. 48. Van
't Avondinael des Heeren. 48. Een Avondtmaels Liedt. 49. Johannes Hus.en Liedt 50. Den LoffSanck, God sy ghelovet end Ghebenedyet. D. M. L. 51. Een ander Danck.egginghe. 52. Van de Verlossinghe. 53. PAULI SPERATI Liedt. 54. LAZARI SPENGLERs Liedt. 55. Een ander Gheestlyck Liedt. 56 Een ander Lof-Sanck. 57. Den XLVI. Psalm. D. M. L. 58. Een Aendachtich Liedt. 59. Een Claechliedt teghen die dry Arg.te Wyanden der Zielen. 60. Een Gebctliedt in 't Cruys. 61. Een Loff- Sanck van Christo. 62. Twee schoone Gheestelycke Liedekens teghens onnutte sorghe van tydtlycke Neeringhe. Het eerste. 63. Het twee es. 64. Noch een ander Geestlyck Gesang over die woorden Christi.
Matth. XI. Venite ad me omnes, 65. Teghen Paus en de Turck. 66 Da Pacem, 67. Een Ghebedt voor de Christelycke Kerke. 68. Een Aendachtig Gebedt op Vaste en Beededagen. 69. Een Ghebedtliedt te ghen 't Pausdom, wt den LXXIX. Psalm. 70. Een Gheliedt om verghevinge der Sonden. 71. Een Liet om 't Geloof, Hoping, Liefde en de Volstandicheyt. 72. Een Christ'lyk Liedt voor het begin der Kinderpredicatie te singhen. 73. Een Christlyk Gesang tot
besluyt der Kinderpredicatie. 74. De Litanie. (Deze is Grieksch, gelyk by de Roomschen, in den eersten regel.) 75. Die Dutsche Litanie. In een Liedt ghebracht, door JOANNEM FREDERUM. 76. Te Deum Laudamus. 77. Magnificat. 78. Het Morghenliedt. 79. Het Morghenliedt om hem Godt te bevelen 80. Danckliedt na de Maeltyt. 81. Een Danck Liet na
die Maeltydt. 82. Een Avondtliedt. 83. Christe qui lux es. 84. Noch een Avont - Liedt Christe qui lux es dies. ERASMUs ALBERUs. 85. Vermaninge van salich sterven. Media vita. 86. Om een salich Afscheydt uit desen elendighen en de bedroefden leven. D. PAULus EBERUs 88. Om een salich Eynde 88. Wt den XC. Ps.alm. Hier mede is vereenigd en achter aangevoegd eene Antiphona in onrym, 89. Op de Begraeffenis. 9o Van den jongsten Dach. 91. Een Gheestelyck Liedt van de Jongste Dach. 92. De Stryt des Gheestes ende des Vleesches.

Op deze Liedekens volgt het Register, in 't welk, naar de orde van het A. B. C, onder iedere letter, de Psalmen en Gheestelycke Liedekens afzonderlyk, volgens den aanvang, of de eerste regels, worden aangeweezen. Eindelyk vindt men achter dat Register nog twaalf andere Liederen, misschien tot den huisdienst geschikt. 1. Van Christi Hemelvaert 2,
3 en 4 over het zelfde onderwerp. 5. Van een Christelyck Leven en de Wandel. 6. Van Cruys , ende Aenvechtinghe. 7. Klaag. Liedt eener seer beangste Ziele, als van haren Bruylegom verlaten, 8. Troost liet, daar in de bedroefle Siele van haren Bruygom weer vertroost wert. 9 en 10. Van de Boete. 11 en 12. Van Sterven.
Wanneer wy deze lyst, met die van de gewoone Geestelyke Liederen, en Lofzangen, by de Luther sche Gemeinten van ons Vaderland, buiten Woerden, in gebruik, vergelyken, vindt men een groot verschil in het getal en de schikkinge derzelve. Want met de Bygevoegde Liederen samen heeft men 125 Liederen ; daar men in het Woerdisch Sangboek,
in alles maar 104 Liedekens tellen mag. Veelligt zal die uitlaatinge een der beweegredenen geweest zyn, waarom men, te Amsterdam en elders, hetzelve niet heeft willen overneemen. Ook is er hier en daar nog iets, 't geen denkelyk al te naby scheen te komen aan den afgekeurden Roomschen Kerkdienst, als daar is de LITANIE Kyrie Eley.on, Christe
Eleyson, Kyrie Eleyson, enz. welk Kyrie ook in den Lofzang van der Heylighen Dryvuldicheyt, in gebruik gebleeven is ; gelyk ook Kyrie Eleyson, in de Vermaninge van Salich sterven, Media vita.
Behalven dat, om van het Victimae Paschali in 't Latyn niets te zeggen, het halfslagtig lied, half latyn en half neerduitsch, op de Geboorte van Christus nog iets van het Monnikenrym behield. Wy schryven het hier uit, van wegens de onderlingheid, en om den Leezer te verlustigen.
1. In dulci jubilo
Nu singet en zyt vro,
Onses Herten wonne,
Leyt in prae.epio
En leuchtet als die Sonne,
Matris in gremio,
Alpha es et O,
Alpha es et O.

2. O Jesu parvule,
Na dy is my .o wee,
Troost my myn Ghemoede,
O puer optime,
Door alle dyne Goede,
O princeps gloride,
Trahe me post te,
Trahe me post te.

3. Ubi sunt gaudia,
Nergens meer dan daer,
Daer die Eng'len singhen,
Nova cantica.
En de schellen clinghen, -
In Regis Curia.
Eyja waren wy daer,
Eyja waren wy daer.

In de Voorrede heeft men omtrend het overnee men der Lofzangen, die by de Roomsche Kerk, om trend en voor de Hervorminge in gebruik waren, iets aanmerkenswaardig, 't geen vooral hier, niet mag worden over het hoofd gezien. JOANNES LIGARY drukt er zich dus over uit. ,, Die Latynschen Sanghe hebben wy ghesspaert, om voor de Latynsche Schole Insonderheydt te drucken laeten, (Te weten) ,, die Sanghe ende Hymni die oprecht ende goet zyn.
Maer die Papauwischen Hymnos. (Anna ghy aers vanckelyk zyt. Christoffel ghy veel beylighe Man, Pangue Lingua, Regina Caeli , Maria tzaert, Rosina, end diergelycken) hoe wel datse van den Evangelischen gecorrigeert zyn , nochtans hebben , wy denselven die eere deses Sangboecks niet willen doen: om des Leydighen Pausdoms wille, daer in
so niet alleene syn misbruyckt worden, maer aen haer selven Afgodisch syn, ende de Geest der HEEren so planteyt syne gaven by den Evangelio is gevende, Dat wy ons met sodanich Hompelwerck ,, uit den Pausdom niet en behoeven te behelpen."

Hy maakt hier gewag van Hompelwerck en van Latynsche Sanghen, die hy behouden heeft, daar by alleen het Victimae Paschali, in enkel latyn te leezen geeft, zoo dat hy er ook die door verstaat, welke van de Roomschgezinden, om eenige toegeven beid te gebruiken, met inmengelinge van Duytsche rymregels, gezongen wierden: van welke gewoonte ons de Heer GERBERTUs eenige gedenkteekenen mede deelt: (*) hoewel niet zoo duidelyk, als hier door Ligary geschiedt. Daarenboven leert men nog uit zyn bericht, dat de Evangelischen die Papauwische Hymnos gecorrigeerd hebben, waaruit men zien kan, waar men eigentlyk den oorsprong van ettelyke Liederen der Moravische Broeders en eerste Lutheraanen te zoeken hebbe; en hoe gebrekkig dat werk, in de vroegste tyden geweest zy; te weeten, door inmengelinge en byvoeginge van die Sanghen en Hymni, die men daarna niet meer voor oprechte en goede Lofzangen kon aanzien.