NOEME WILLEM
VISSER Wie en Waarom

Liturgie LITURGIEK Liturgiek TVG Liturgiegeschiedenis Joods Vroeg Christelijk Oosters Orthodox Westers Katholiek Protestants

HYMNOLOGIE Geschiedenis van de Hymnodie Oud Joodse Hymnodie Vroeg Christelijke Hymnodie Griekse Hymnodie tot 900AD Latijnse Hymnodie Lutherse Hymnodie Calvinistische (Franse) Psalmodie Nederlandse Gemeentezang na de Reformatie Engelse Hymnodie Muziekgeschiedenis

GOTISCHE BOUWKUNST In de bouwkunst van de gotiek maakt de gesloten bouwmassa van de Romaanse kerk geleidelijk plaats voor een meer open geheel. Gestreefd wordt naar een telkens grotere ruimte, die zoveel mogelijk met de buitenwereld in verbinding staat. Het muurvlak is niet meer van belang. De horizontale lijnen verminderen in betekenis. De verticale lijnen worden geaccentueerd. Zij gaan het bouwwerk volledig beheersen. Alleen de meest rationele constructie komt in aanmerking. Het materiaal mag de geest niet in zijn hoge vlucht belemmeren. Zelden gebruikte men zijn materialen zo efficient, zelden werd een idee zo constructief vertolkt. Dit nieuwe, het logisch gebruik van de spitsboog met al zijn gevolgen (steunberen, luchtbogen enz.), is het meest kenmerkende voor de gotiek.

Het grondplan van de gotische kerk wordt nu niet meer uit losse, vierkante eenheden samengesteld, maar als een geheel ontworpen. Naast elke smallere, rechthoekige travee van de middenbeuk komt nu ook slechts een travee van de zijbeuken. Het aantal zijbeuken wordt vaak vier. Deze worden achter het transept, aan weerszijden van het koor, nog voortgezet. Het koor wordt vergroot en de kooromgang verdubbeld. Een krans van kapellen hierom wordt regel. Eerst 5, later 7 tot zelfs 13. Door deze vergrotingen van de kerkruimte steekt het transept nog slechts weinig uit. Koor en transept met omgeving zijn dikwijls groter dan de rest van de kerk. Zo wordt, nog veel duidelijker dan in het Romaans, alles om het koor gegroepeerd.
De spitsboog liet toe het gewelf over een rechthoekig en zelfs onregelmatig grondplan te spannen. Door de breedte van de spitsbogen te varieren werd het mogelijk de nokken van de verschillende gewelven horizontaal te houden. In het begin werd vrij algemeen het zesdelige kruisgewelf, zoals dat in Normandie was uitgevonden, gebruikt. Vrij snel echter ging men ook dit weer onderverdelen en door meer ribben economischer bouwen. Door de vele ribben konden de gewelfvelden dunner en van lichtere steensoorten worden. Zo ontstaat het gotische waaiergewelf waarin alle technische moeilijkheden geheel zijn overwonnen. De ribben zelf worden telkens fijner geprofileerd. Niet alleen ter verfraaiing, maar ook ter besparing van onnodig gewicht.
Door al deze factoren verminderden de verticale en zijdelingse druk sterk. Gevolg hiervan was, dat ook de muren minder zwaar konden zijn. Zij verdwenen uiteindelijk bijna geheel en werden door enorme ramen vervangen. De verticale druk van de gewelven wordt dan opgevangen door pijlers in de vorm van zuilen, omgeven door een bundel van halve zuilen, die de gewelfribben steunen. Deze zuilenbundels, die door de rechthoekige grondslag van het gewelf vrij dicht bij elkaar komen te staan, dragen veel bij tot het verticalisme van de gotische kathedraal. De kapitelen worden minder belangrijk om het omhoogstreven van de zuilenbundels niet te veel te storen. Daar hun functie bij de boogbouw toch nooit zo duidelijk was als bij de architraafbouw moesten zij uiteindelijk verdwijnen. Boven de arcadenrijen komt een triforium, een dienstgang met kleinere arcaden langs de wand van het middenschip.

Illustraties: Doorsnede en grondplan van Gotische kerk: 1. triforium, 2. luchtbogen, 3. steunbeer, 4. pinakel, 5. middenbeuk, 6. zijbeuken, 7, kapellen, 8. transept, 9. koor, 10. koorgang.

De door de grotere hoogte van de spitsboog verminderde zijdelingse druk werd buiten het schip opgevangen door luchtbogen en steunberen. Deze luchtbogen reiken dan van de top van de steunberen over de zijbeuken been naar de voet van het gewelf van de middenbeuk. Ook het koorgewelf werd op deze wijze gesteund. De steunberen staan loodrecht op de muurrichting.
Het exterieur van de kerk ondergaat een grote verandering. Ook hier maakt een horizontale geslotenheid geleidelijk plaats voor een verticale openheid. De verticale lijnen van de twee torens aan de westgevel beheersen het gebouw. Zij worden steeds hoger en meer opengewerkt. Bij deze gevel zijn drie (soms vijf) portalen in de dikte van de muur uitgespaard of wel aangebouwd. De tympanen hiervan krijgen de spitsboogvorm. Midden in de gevel komt een groot roosvenster van soms niet minder dan tien meter middellijn.
Aan zijgevels en koor wordt door sterk uitspringende steunberen bet verticale karakter gegeven. Op de stenen sokkel daartussen zijn de wanden bijna geheel uit glas opgetrokken. Het dynamische van de gotische kathedraal komt wellicht het best nit in de luchtbogen om bet koor, met bun onrustige silhouet.
De bogen werden aanvankelijk spitser, tot zij bun functionele karakter verloren en zuiver decoratieve vormen kregen. De bekendste zijn de elliptische, gedrukte boog en de ezelsrugboog, een accoladevormige. Deze zijn bijna weer geheel vlak. De oorspronkelijk geometrische raamen muurtraceringen worden op het laatst vlamvormig. Dan wordt van flamboyantstijl gesproken. Boven de laatgotische spitsboog van raam en portaal komt een wimberg, een topgevelvormig ornament. Op uitspringende bouwdelen komen pinakels, versierde spitsen. Toppen van pinakels en torens worden bekroond met kruisbloemen. Hogels, bladvormige ornamenten, geven de gehele kathedraal een kartelige silhouet. Door waterspuwers in de vorm van mensen, dieren of duivels wordt bet gootwater afgevoerd.
Ook de burgerlijke bouwkunst wint aan betekenis. Het stadhuis vertolkt de groeiende macht van de burgers. De benedenverdieping daarvan heeft voor ieder toegankelijke hallen. Op de bovenverdieping is de grote raadzaal. Het geheel wordt bekroond door een prachtige toren, vaak midden op bet gebouw. Naast bet raadhuis heeft de burger zijn gildehuizen, de adel zijn burchten en paleizen. Maar al deze bouwwerken vertonen de stijlkenmerken van de kathedraal.
FRANKRIJK. Voor Frankrijk geldt bovenstaande ontwikkeling bijna geheel. Aan de kathedralen van St.-Denis, Sens, Noyon, Senlis, Soissons, Chartres, Parijs, Reims, Amiens, Bourges, Le Mans, Beauvais enz. kunnen wij haar volgen. Zij behoren tot de schoonste voortbrengselen van de christelijke bouwkunst.
ENGELAND. Engeland nam al zeer vroeg gotische vormen van Frankrijk over. Het koor van de kathedraal van Canterbury werd door de architect van de kathedraal van Sens gebouwd. Spoedig kreeg echter de gotiek hier een uitgesproken eigen karakter. Daarin worden drie perioden onderscheiden.
HET EARLY ENGLISH tot ca. 1250. Dit behield nog het Romaanse sobere en zware karakter. De zuiltjes die het gewelf steunen vormen hier geen bundel, maar staan los om de grote pijler. Het gewelf krijgt meer ribben. Een duidelijk voorbeeld hiervan is de kathedraal van Salisbury.
DE DECORATED STYLE, tot 1350, zoekt een grotere hoogte en ruimte. De gewelven worden door waaier- en stervormige ribben gedragen. Vroeger dan op het vasteland komen hier flamboyant-motieven voor. De gewelven zijn meest van hout. In het koor komt slechts een groot raam. Begonnen wordt verticale geledingen te gebruiken. De kathedraal van Exeter is hiervoor typerend.
DE PERPENDICULAR STYLE Wordt gekenmerkt door een tot bet uiterste doorgevoerde verticale geleding. De gewelven worden vlakker of door een balkenzoldering vervangen. De spitsboog verliest zijn functie, krijgt de accoladevorm en wordt dan Tudorboog genoemd. Het triforium vervalt, waardoor de zijbeuken hoger konden worden opgetrokken. Goede voorbeelden hiervan zijn de kapellen in bet King's College te Cambridge en in de Westminster Abbey. Tot in het midden van de 16de eeuw beheerst deze stijl het Engelse bouwen. Nog lang daarna echter oefent hij zijn invloed uit.
DUITSLAND. Duitsland neemt pas in de 13de eeuw de gotische vormen van Frankrijk over. Van een ontwikkeling uit het Romaans is hier dus geen sprake. Het koor krijgt iets minder de nadruk. Het verticalisme wordt nog sterker dan in Frankrijk. Het roosvenster wordt door een spitsboogvenster vervangen. Aan de torens wordt veel zorg besteed. Vaak concentreert men de aandacht op een zeer grote toren in bet midden van de westgevel, zoals in Ulm en Freiburg. Het hallenkerktype is zeer geliefd. Het grote voorbeeld hiervan is de dom te Keulen, onder Franseinvloed gebouwd.
BELGIE. Van de eerste gotische abdijkerken in Belgie (Orval, Villers en Aulne) bleven aanzienlijke delen over. Het koor van de kathedraal te Doornik is echter de eerste grote zegepraal van de Franse gotiek in dit land. Later is dit verwezenlijkt in de kerken van Tongeren, Dinant, Walcourt, Hoei en St. Huhert. Maar tijdens deze periode zal Brabant vooral een eigen stijl en ontwikkeling vertonen met achtereenvolgens de kerken te Brussel (St. Goedele en Kapellekerk), Mechelen (.St. Romhaut en O. L. Vrouw over de Dijle) en Antwerpen (kathedraal) enz. Van hieruit was de invloed groot, getuige de kerken St. Waltrud te Bergen, St. Baafs en St. Michiel te Gent en St. Jan te 's-Hertogenbosch.
De burgerlijke gebouwen zijn, naast merkwaardige hallen (leper en Leuven), de fiere belforten (Doornik, Gent) en gedurfde stadhuistorens (Brugge, Brussel, Leuven, Oudenaarde). Zelfs de Brugse baksteenhuizen moeten voor deze tijd vermeld worden.
NEDERLAND. In Nederland blijft de gotiek eenvoudiger. Het koor blijft belangrijk, maar verliest vaak zijn kapellenkrans. Ook het triforium blijft achterwege. De weinig vaste bodem en het ontbreken van natuursteen waren een grote handicap. De gewelven moesten daarom vaak van hout worden gebouwd, zoals in de St. Bavo te Haarlem. Het ornament werd niet zo overvloedig aangebracht. De St. Jan te 's-Hertogenbosch is een van de best bewaard gebleven gotische bouwwerken.
ITALIE. In Italie kreeg de gotiek evenals in Engeland een eigen karakter. Zij werd in de 12de eeuw uit Frankrijk geimporteerd, maar nooit geheel aanvaard. Antieke en byzantijnse tradities waren er te sterk. Ook paste het gespannen karakter van deze stijl niet bij de Italiaanse volksaard. Deze is meer met de aarde verbonden, zoekt meer breedte dan hoogte. De rationele constructie van de gotiek werd nooit aanvaard. Evenals bij de Romeinen werd deze achter de decoratie verborgen, zonder daarmede een eenheid te vormen.
De traveeen van het schip zijn vierkant, waardoor bet aantal steunpunten minder wordt en de kerk ruimer lijkt. Het ingewikkelde pijleren schoorstelsel ontbreekt. Ook de gecompliceerde kooraanleg van de gotiek wordt niet overgenomen. Boven de viering komt in de 15de eeuw vaak een koepel. De kerk heeft geen torens. Wel staat, los daarnaast, een klokketoren. Prachtige voorbeelden zijn de op het eind van de 13de eeuw begonnen domkerken van Orvieto, Siena, Florence. Andere belangrijke kerken voor de Italiaanse gotiek zijn: Sta Maria Novella te Florence en Sta Maria sopra Minerva te Rome.
Ook in de vele Italiaanse paleizen komt de gotische ornamentiek tot haar recht. De Ca' d'Oro en het Dogenpaleis te Venetie geven daarvan het bewijs. Zij hebben overigens een zeer vrij en open karakter.
De raadhuizen daarentegen, zoals die van Florence, Siena, Perugia enz., zijn breed en massief, in tegenstelling met die in Vlaanderen. Hun horizontale karakter wordt nog geaccentueerd door een zeer slanke, hoge, vierkante wachttoren.