LITURGIE
&CETERA Kerkelijk
Jaar 
| ||||||||
| LITURGIE
&CETERA |
Thema's | |||||||
| Kerkelijk
Jaar |
||||||||
| Hoofddienst | Getijden | Devotie | Uitingsvormen | |
||||
|
|
|||||||
| ||||||||
|
|
|
Inhoud [verbergen]
De materiële wereld werd door gnostici negatief beoordeeld, het
bepleitte daarom verlossing uit deze wereld m.n. door ascese;
Basilidiërs
De gnostiek syncretiseert meer van de in de klassieke oudheid wijdverbreide hellenistische filosofische opvattingen dan het orthodoxe christendom en is zodoende verwant aan niet-christelijke stromingen die de zelfde filosofie omhelsden, zoals de hermetische gnosis waarvoor de belangstelling tijdens de Renaissance weer opleefde. Dat het orthodoxe christendom ook niet gevrijwaard bleef van Grieks gedachtegoed getuigt bijvoorbeeld de introductie van de Logos. Zie ook: Gnosticisme en christendom en syncretisme
Het verhaal vertelt over een koningszoon die door zijn ouders naar een ver land gestuurd wordt. De koningszoon krijgt de opdracht in het verre land een parel te zoeken. Als hij in dat land aangekomen is, vergeet hij echter zijn opdracht. Hij neemt de zeden van het vreemde land aan en wordt zo een 'zoon van het land'. Daardoor vergeet hij ook wie hij van oorsprong is, waar hij vandaan kwam en wat zijn opdracht was. Maar dan komt er een boodschapper van zijn ouders. Die herinnert hem aan zijn afkomst. Nu weet hij weer wie hij is en hij herinnert zich ook zijn opdracht. Hij slaagt erin de parel te vinden en hij keert terug naar zijn geboorteland en wordt daar koning. Het Lied van de Parel verbeeldt de staat van de mens die verdwaald is geraakt in een vreemde werkelijkheid, zichzelf vergeten is en vervolgens door een verlosser weer aan zijn ware aard herinnerd wordt en zo leert zichzelf en zijn bestemming te hervinden. In de gnostische teksten is Jezus die verlosser.
Het woord 'herstel' dient te worden verstaan in de zin van 'genezing'. In het Nieuwe Testament wordt verteld hoe Jezus wonderen verrichtte. Hij genas zieken en wekte zelfs doden weer tot leven. Voor de gnostici waren dat geen feitelijke gebeurtenissen; het zijn geen wonderen. Het zijn symbolische beschrijvingen van 'het herstel' door Jezus als de verlosser uit de dwaling. De gnostische Jezus geneest mensen van de dwaling, hun zelfvergetelheid. Hij leert ze 'zichzelf herinneren'. Een gnostische tekst uit de vondst bij Nag Hammadi formuleert het zo: Sta op en herinner jezelf. Hier zien we heel kort samengevat de kern van de gnostiek: de opstanding is geen verrijzenis uit de lichamelijke dood, maar een spiritueel proces. Deze spirituele opstanding bestaat eruit dat je jezelf herinnert als een vrij mens, die op eigen kracht in staat is tot liefde. Wie zichzelf hervindt zal niet alleen weten wie hij is, maar ook zijn bestemming kennen. Ook dat weten behoort tot de gnosis. Daarover handelt een tekst uit het Evangelie van de Waarheid, ook een van de teksten die gevonden werden bij Nag Hammadi, geschreven door Valentinus: Wie zo gnosis heeft, weet waar hij vandaan gekomen is en waar hij heen zal gaan. Hij weet, zoals iemand die dronken was, en weer nuchter is geworden en, tot zichzelf gekomen, zijn zaken weer op orde heeft gesteld. [bewerk] Bijeenkomsten en vieringen Om te beginnen staat het niet vast wie er toehoorder is en wie een gelovige:
iedereen heeft toegang op voet van gelijkheid. Ze ontmoeten elkaar in
hun eigen huizen, ze luisteren naar elkaar als gelijken en bidden samen
als gelijken. Zelfs als heidenen daaraan deelnemen voeren ze wat heilig
is aan deze honden, en hun parels, hoewel vals, schenken ze aan deze zwijnen.
Ze willen geen discipline, en het belang dat wij daaraan hechten noemen
ze onderdrukking van de zwakken. Met iedereen die langs komt delen ze
de vredeskus, want zij geven er niet om dat zij over bepaalde onderwerpen
verschillend denken. Maar is er is wel degelijk verdeeldheid onder hen,
want zij houden er allerlei verschillende opvattingen op na, behalve de
waarheid waar ze oorlog tegen voeren. Ze noemen iemand al volmaakt zonder
dat die enige vorming heeft ontvangen. De ketterse vrouwen zijn zelfs
brutaal genoeg – met onbedekt hoofd! - om anderen te onderwijzen,
om deel te nemen aan discussies, misschien wel om te dopen. [bewerk] Gnostiek en vrouwen De kerkvader Tertullianus, fel bestrijder van de gnostici, die zich uiteindelijk had aangesloten bij de sekte van de montanisten waarin vrouwen vreemd genoeg alle belangrijke ambten konden bekleden, schreef over vrouwen: Jullie zijn de poorten van de duivel. De toorn van God rust op jullie
geslacht tot in deze tijd, zoals ook jullie schuld noodzakelijkerwijs
voortleeft. Een vrouw dient zich gehoorzaam en bescheiden te laten onderwijzen; ik
sta haar dus niet toe dat ze zelf onderwijst of gezag over mannen heeft;
ze moet bescheiden zijn. Want Adam werd als eerste geschapen, pas daarna
Eva. En niet Adam werd misleid, maar de vrouw; zij overtrad Gods gebod.
In de gnostiek wordt de zondeval echter niet als leerstelling erkend en wordt het eten van de verboden vrucht veelal gezien als een gnostiserende ervaring: de mens neemt kennis (gnosis) van goed en kwaad. De negatieve uitlatingen betreffende vrouwen zijn dan ook te zien in het kader van het emanationisme, Eva wordt niet gezien als geschapen maar als geëmaneerd uit Adam, hetgeen wil zeggen dat Adam een hermafrodiet (tweeslachtig wezen) was voor de emanatie en dat die emanatie de scheiding van de geslachten betekende; zodoende dient de vrouw te streven naar een terugkeer naar de man om opnieuw een (onsterfelijke) eenheid te vormen. De vrouw is daarom niet zondig zoals in de orthodoxie, maar is verder van God verwijderd dan de man en hindert zo in de ultieme hereniging met God. In de gnostische geschriften staan dan ook uitspraken die als vrouwonvriendelijk geïnterpreteerd kunnen worden, zoals bijvoorbeeld logion 114 van het Thomasevangelie: Simon Petrus zei tot hem: "Laat Maria van ons weggaan, want de vrouwen
zijn het Leven niet waardig." Jezus sprak: "Ziet, ik zal haar
leiden en haar tot man maken, opdat zij ook een levende geest worde, gelijk
u mannen. Want iedere vrouw die zichzelf mannelijk zal maken zal het Koninkrijk
der Hemelen ingaan." Toen Eva in Adam was, was er geen dood. Toen zij van hem scheidde, kwam
de dood. Het werk van de vrouwelijkheid dient vernietigd te worden.
In de gnostiek heeft ieder mens twee naturen. De ene natuur is zijn persoonlijke natuur, waarbij hij zichzelf ervaart als geplaatst in de tijd, met een geboorte en een dood. Dat is de mens met een persoonlijke geschiedenis, een eigen identiteit en individualiteit en het bijbehorende 'persoonlijk bewustzijn'. De tweede natuur van de mens is zijn tijdloze, goddelijke kern, die in de gnostiek 'de Christus' wordt genoemd. Als bijvoorbeeld in de brief aan de Kolossenzen in het Nieuwe Testament gezegd wordt: 'Het geheim is dit: Christus woont in u,' dan is dat voor een gnosticus duidelijk verstaanbaar als het Christus-bewustzijn. Er is hier een verwantschap met het boeddhistische begrip boeddha-natuur en de hindoeïstische Atman. Het spirituele pad van de dharmische religies heeft als doel het bewustzijn van de individuele mens weer te verenigen met zijn eigen boeddha-natuur of Atman, die tegelijk ook samenvalt met de ganse (ultieme) werkelijkheid. In het westen spreekt men dan echter gewoonlijk over het Christus-bewustzijn. Doel van de gnostiek is het persoonlijk bewustzijn te verbinden met het Christus-bewustzijn. Dat heet symbolisch: 'de vereniging in het bruidsvertrek'. In het Nieuwe Testament wordt verteld dat Jezus door Johannes de Doper in de Jordaan werd gedoopt. Op dat moment, zo gaat de vertelling, daalt de Heilige Geest op hem neer. Deze gebeurtenis geldt in de gnostiek als de realisatie van het tijdloze Christusbewustzijn door het sterfelijke individu Jezus. De Jordaan staat hier symbool voor de stroom van "zijn" die voortvloeit uit de oerbron. (Zie 'Scheppingsmythe' hierboven.) Jezus wordt hier dus symbolisch ondergedompeld in de oerstroom van het zijn, en ervaart op dat moment zijn Christusbewustzijn. Hij is een Christus geworden en zal voortaan zijn discipelen leren hoe ook zij een Christus kunnen worden, dat wil zeggen, zich bewust worden van de Christusnatuur die reeds in hen, en in alle mensen, aanwezig is. In de kerkgeschiedenis wordt deze opvatting adoptianisme genoemd.
[bewerk] Bronnen [bewerk] Literatuur [bewerk] Verder lezen Externe links
-Apocriefen van het Nieuwe Testament
Inhoudsopgave Riemer Roukema Gnosis & geloof in het vroege Christendom. Een inleiding in de gnostiek, Zoetermeer 2004. Deel I Een eerste orientatie Hoofdstuk 1. Inleiding Hoofdstuk 2. Irenaeus over de oorsprong van de ketterijen Hoofdstuk 3. Een preek uit de boeken van Nag Hammadi Hoofdstuk 4. Verfijningen van de gnostische mythe Deel II Achtergronden van de gnosis Hoofdstuk 6. De joodse godsdienst Hoofdstuk 7. Plato, Philo en de platoonse filosofie Hoofdstuk 8. Mysteriegodsdiensten en het vroege christendom Deel III De gnosis nader beschouwd Hoofdstuk 10. Enkele gnostische en aanverwante leraren Hoofdstuk 11. Enkele gnostische en aanverwante teksten Deel IV Het christelijk geloof en de gnosis Hoofdstuk 13. De gnosis gewogen Bibliografie Register van teksten
Wat is Gnosticisme? In de eerste eeuw van het Christelijk tijdperk ging de term “Gnostisch” een heterodox deel van de bonte Christelijke gemeenschap aanduiden. Onder de vroege volgelingen van Christus waren er groepen die zich onderscheidden van de rest door niet enkel geloof in Christus en zijn boodschap, maar een "speciaal getuigenis" of openbaring van het goddelijke. Het was deze ervaring of gnosis die de ware volgelingen van Christus onderscheidde, zeiden ze. What the "authentic truths of existence" affirmed by the Gnostics were will be briefly reviewed below, but first a historical overview of the early Church might be useful. In the initial century and a half of Christianity -- the period when we find first mention of "Gnostic" Christians -- no single acceptable format of Christian thought had yet been defined. During this formative period Gnosticism was one of many currents moving within the deep waters of the new religion. The ultimate course Christianity, and Western culture with it, would take was undecided at this early moment. Gnosticism was one of the seminal influences shaping that destiny. Dat het Gnosticisme nog niet afgewezen werd als ketterij blijkt uit het feit dat een van de invloedrijkste leraren ervan, Valentinus, halverwege de tweede eeuw in aanmerking kwam om gekozen te worden tot bisschop van Rome. Geboren in Alexandrie rond 100 A.D., onderscheidde Valentinus zich op jeugdige leeftijd als begenadigd leraar en leider in de hoog ontwikkelde Alexandrijnse Christelijke gemeenschap. In de bloei van zijn leven emigreerde hij van Alexandrie naar wat de nieuwe hoofdstad van de kerk werd, Rome, waar hij een actieve rol speelde in de Kerk. Een kenmerk van de Gnostici was dat zij er prat op gingen heilige tradities te bewaren, evangelien, rituelen, en in een opvolging stonden– esotere zaken die voor veel Christenen van geen belang waren. Valentinus beweerde blijkbaar een speciale apostolische sanctionering ontvangen te hebben via Theudas, een discipel en ingewijde van de Apostel Paulus, en beweerde een bewaarder te zijn van de leer en de rituelen die verwaarloosd werden door de hoofdstroom van het Christendom. Hoewel hij een invloedrijk lid van de Romeinse kerk was in het midden van de tweede eeuw, was hij aan het eind van zijn leven gemarginaliseerd en tot ketter verklaard. Sindsdien werden de nadruk van het Gnosticisme op persoonlijke ervaring, op voortgaande openbaring, op nieuwe geschriften, zijn asceticisme en paradoxicaal genoeg bandeloosheid, steeds meer als verdacht beschouwd. Rond 180 A.D. publiceerd Irenaeus, bisschop van Lyon, zijn eerste aanvallen op het Gnosticisme als ketterij, werk dat de hele volgende eeuw met steeds grotere heftigheid zou worden voortgezet door de Kerkvaders. Het Orthodoxe Christendom werd diep en fundamenteel beinvloed door de strijd met het Gnosticisme in de tweede en derde eeuw. Formuleringen van veel centrale overlevering in de Christelijke theologie resulteerden uit deze confrontatie met de Gnosis. Maar aan het einde van de vierde eeuw was de strijd gestreden: de zich ontwikkelende kerk had de ketterij uitgebannen. Gnosticisme als Christelijke traditie was grotendeels vernietigd, de overblijvende leraren geisoleerd en de heilige boeken vernietigd. Alles wat overbleef voor wie het wilde bestuderen waren de citaten en beschrijvingen in de bestrijdingen ervan. Daar kwam pas grote verandering in halverwege de twintigste eeuw. Ontdekking van de Nag Hammadi Bibliotheek Het heeft enige tientallen jaren geduurd voordat ze bestudeerd en vertaald algemeen beschikbaar werden. De dertien papyrus codices bevatten 52 sacrale teksten met vertegenwoordigers van de lang verloren gewaande "Gnostische Evangelieën", een getuigenis van wat het orthodoxe Christendom als gevaarlijke ketterij beschouwde en waartegen de kerkvaders zich zo heftig keerden, onder meerdere namen, maar vooral onder de naam Gnosticisme. De ontdekking van de Nag Hammadi teksten heeft veel licht geworpen op deze periode en wat er speelde in de vroege Christelijke Kerk.
De Gnostische Leer 1. Het Gnosticisme stelt dat "directe, persoonlijke en absolute kennis van de authentieke waarheden van het bestaan is toegankelijk voor mensen," en dat het verkrijgen van zulke kennis het hoogst bereikbare van een menselijk leven is. Gnosis is niet rationeel, propositioneel, logisch begrijpen, maar een begrijpen door ervaring. De Gnostici waren niet erg geïnteresseerd in dogma of coherente, rationele theologie -- hetgeen wetenschappelijke bestudering bemoeilijkt. Het Gnosticism is dan ook niet eenvoudig samen te vatten in leerstellingen. De Gnostici koesterden de voortgaande goddelijke openbaring -- Gnosis was de creatieve ervaring van de openbaring, een groeiend ervaringsbegrijpen, geen statische kennis van een belijdenis. Carl Gustav Jung, de grote Switserse psycholoog bestudeerde het Gnosticisme in zijn verschillende historische vormen en stelde: …We vinden in het Gnosticisme wat ontbrak in de eeuwen die volgden: een geloof in de effectiviteit van persoonlijke openbaring en persoonlijke kennis. Dit geloof was geworteld in het trotse besef dat de mens verwant was aan de goden.... 2. De kennis van het hart: Het Gnosticisme is een kennen, door en van een ongeschapen zelf en deze kennis leidt tot vrijheid. De Gnostici noemden dit "ongeschapen zelf" het goddelijke zaad, de parel, de vonk van het kennen: bewustzijn, intelligentie, licht. En dit zaad van intellect had dezelfde substantie als God. Het was de authentieke werkelijkheid van de mens, de glorie van zowel de mensheid als de goddelijkheid. Door de gnosis van deze goddelijke vonk werd de mens waarlijk vrij: Niet vergankelijk, niet in zonden ontvangen en geboren, niet stof dat tot stof weerkeert, maar van dezelfde aard als de goden en daar een uitvloeisel van. De paradox van vergankelijkheid en toch onvergankelijkheid was het 'geheim'van de gnostische kennis. De schepper-god, waarvan het zich ontwikkelende orthodoxe dogma claimde dat die de mens geschapen had en hem bezat, de god die de mens uit niets geschapen had door zijn wil, was een liegende demoon en helemaal niet God. Gnostici noemden hem bij veel denigrerende namen: "Saklas", de dwaas; "Ialdebaoth", de blinde god; en "Demiurge", de architect of mindere creatieve kracht. Theodotus, een Gnostische leraar die tussen 140 en 160 A.D. in Klein Azie schreef, legde uit dat de heilige kracht van de gnosis openbaart "wie we waren, wat we zijn geworden, waar we uit uitgeworpen zijn, waar we naar toe gaan, waarvan we gereinigd zijn en wat generatie en regeneratie zij. Jezelf kennen is GOd kennen: dit is het geheim van de gnosis.... Zelf-kennis is kennis van God; het zelf en het goddelijke zijn identiek. Het Evangelie van Thomas, een van de Gnostische teksten gevonden in de Nag Hammadi Library, geeft dit als de woorden van Jezus: Jezus zei, `Ik ben jullie meester niet. Omdat jullie gedronken hebben zijn jullie dronken geworden door de borrelende stroom die ik uitgemeten heb.... Hij die drinkt uit mijn mond zal worden zoals ik ben: Ik zelf zal hem worden, en de dingen die verborgen zijn zullen aan hem geopenbaard worden. Hoewel het Evangelie van Thomas weerbarstig is kunnen er best echte woorden van Jezus in bewaard zijn gebleven. 3. Het bewaren van teksten en tradities die niet geaccepteerd werden door de orthodoxie. Gnostische ervaring werd gekoesterd in verhaal en metafoor, en wellicht ook in rituele dramatisering, het Gnosticisme zocht uitdrukking te geven aan subtiele, visionaire inzichten die niet onder woorden te brengen zijn in rationele taal. Voor de Gnostici was openbaring het wezen van de Gnosis. Geirriteerd door hun veelheid aan "geïnspireerde teksten" en mythen, klaagt Ireneaus in zijn 2e eeuwse bestrijding van de Gnostici, dat “…elk van hen iets nieuws voortbrengt, dag aan dag, naar zijn bekwaamheden; want geen wordt als perfect gezien die niet ...een machtig verhaal produceert.”
In veel van de Gnostische teksten uit Nag Hammadi Gnostic wordt God afgebeeld als een twee-eenheid van mannelijke en vrouwelijke elementen. Hoewel de taal Christelijk is, gebruike Gnostische bronnen vaak sexuele beelden om God te beschrijven. Een groep gnostische bronnen claimt een geheime traditie van Jesus ontvangen te hebben via Jacobus en via Maria Magdalena [speciale ingewijde volgelingen van Jezus]. Leden van deze richting baden zowel tot de hemelse vader als tot de hemelse moeder: In het Gnosticisme zag in God wel een samengaan van onderscheiden naturen, een samengaan dat weergegeven werd door sexuele beelden. Sommige Gnostici eerden de vrouwelijke natuur, en feministen hebben hier wel in hopen te zien dat Christelijken Gnostische vrouwen meer gelijkheid en vrijheid hadden dan hun orthodoze zusters. Jezus had volgens sommige Gnostici deze mystieke relatie in praktijk gebracht: Zijn meest geliefde discipel was Maria Magdalena geweest volgens bijvoorbeeld het Evangelie van Filippus: "...de metgezel van de Heiland is Maria Magdalena. Maar Christus beminde haar meer dan alle discipelen, en kuste haar vaak op de mond. De rest van de discipelen namen aanstoot... Ze zeiden tegen hem, "Waarom bemint ge haar meer dan ons allen? de Heiland antwoordde en zei tot hen, "Waarom bemin ik jullie niet zoals ik haar bemin?" Er wordt veel gespeculeerd over deze dualiteit die de eenheid zoekt. Sommigen zien hiervan iets terug in het sacrament van de bruidskamer. Het Evangelie van Filippus (dat veel zegt over Gnostische rituelen) vertelt dat de Heer vijf grote sacramenten of mysteriën instelde: "doop en zalving, en eucharistie, en verzoening, en de bruidskamer." Of dit laatste sacrament van de bruidskamer een ritueel was dat uitgevoerd werden door een man en een vrouw, een allegorische term voor een mystieke ervaring, of een mengsel van beide was, is onbekend: Christus kwam om de scheiding ongedaan te maken...en de twee delen samen te voegen; en om leven te geven aan hen die gestorven waren door de scheiding en hen samen te voegen. Nu wordt een vrouw één met haar man in de bruids [kamer], en wie één geworden zijn in de bruids [kamer] scheiden niet opnieuw. Het is onduidelijk wat hiermee bedoeld wordt. Hoewel in de polemieken de Gnostici vaak beschuldigd werden van onorthodox sexueel gedrag, is het onzeker wat werkelijk zich afspeelde. Het Klassieke Christelijke Gnosticisme ging verloren in de vierde en
vijfde eeuw. Maar kenmerken van dit Gnostische denken -- met zijn nadruk
op de ware ongeschapen aard van het menszijn en de verwantschap met het
goddelijke; het verkrijgen van ware kennis door innerlijke individuele
ervaring; en zijn bewustzijn van demiurgische krachten die het menselijke
bewustzijn binden -- bleven bestaan. Deze Gnostische kijk op de werkelijkheid
komt in verschillende vormen tijdens de verdere geschiedenis in het Westen
naar voren, zij het soms in occulte gedaante.
Nag Hammadi Library Nag Hammadi and Berlin Gnostic Library Colletion
|
|
