NOEME WILLEM
VISSER Wie en Waarom

Liturgie LITURGIEK Liturgiek TVG Liturgiegeschiedenis Joods Vroeg Christelijk Oosters Orthodox Westers Katholiek Protestants

HYMNOLOGIE Geschiedenis van de Hymnodie Oud Joodse Hymnodie Vroeg Christelijke Hymnodie Griekse Hymnodie tot 900AD Latijnse Hymnodie Lutherse Hymnodie Calvinistische (Franse) Psalmodie Nederlandse Gemeentezang na de Reformatie Engelse Hymnodie Muziekgeschiedenis Kunstgeschiedenis Prehistorie, Oudheid en Vroege Middeleeuwen Renaissance Barok en Rococo Negentiende Eeuw Twintigste Eeuw

BYZANTIJNSE KUNST

In het nieuwe, door keizer Constantijn herbouwde Byzantium (Constantinopel) vormt zich de eerste, specifiek christelijke kunst. De ideele en materiele voorwaarden waren er zeer gunstig. De joodse, Griekse en Romeinse sferen vielen hier samen zonder door een al te sterke plaatselijke traditie te worden gehinderd. Het christendom werd er in
de 4de eeuw staatsgodsdienst en de keizer hoofd van de kerk.

De kunst moest, evenals destijds in Egypte, door haar strengheid en monumentaliteit ontzag voor kerk en staat inboezemen. Voor de kerk werd een ruimte van oosterse pracht verlangd; de vlakken werden verlevendigd, maar niet doorbroken, door lichtschitteringen en sterke kleuren. De grootste bloei vinden wij in de 6de eeuw in Byzantium en
Ravenna. Op Sicilie en in Venetie is in de 10de en 11de eeuw nogmaals een opleving. Tot het einde der middeleeuwen wordt Italie beinvloed. Op de Balkan en in Rusland is dat nog langer het geval.

Bouwkunst. De Byzantijnse bouwkunst past voor het eerst de koepel in de kerkbouw toe. Deze werd echter niet, zoals in Rome, op een ronde muur opgetrokken maar op pendentieven, boldriehoeken, die de druk op de zware pijlers overbrengen. Van de San Vitale te Ravenna, een centraalbouw op een achthoekig grondplan, wordt de koepel door acht pijlers gedragen.
De koepel van het hoofdbouwwerk van Byzantium, de Aya Sofia, wordt slechts door vier enorme pijlers gedragen. Men trachtte daar de centraal- met de axiaalbouw te combineren door aan twee kanten zuilenrijen tussen de pijlers te plaatsen. De open zijden werden vergroot door twee halve koepels. De hoofdkoepel werd zijn zwaarte ontnomen door deze op een kring van vensters te plaatsen. Het licht-enruimte-effect zijn geweldig. Het interieur is met prachtige steensoorten en mozaieken versierd. De kapitelen zijn zeer fijn decoratief bewerkt. Zij hebben, evenals de abacus, de vorm van een omgekeerde en afgeknotte piramide. In tegenstelling tot de Romeinse koepelgewelven blijft de vorm hier van buitenaf duidelijk zichtbaar. Het exterieur is overigens zeer eenvoudig. Deze door Justinianus in 537 gewijde kerk bleef eeuwenlang een bron van inspiratie voor de christelijke bouwmeester. Nog in de llde eeuw, bij de bouw van de San Marco te Venetie, bleef de Aya Sofia het grote voorbeeld.

Beeldhouwkunst. De beeldhouwkunst hield zich aan het gebod `Gij zult u geen gesneden beelden maken'. Vrijstaande beelden werden niet gemaakt. De techniek ging ongetwijfeld, mede daardoor, snel verloren. Van belang zijn wel kleine reliefs, meest in ivoor gesneden, die later het aanknopingspunt voor de Romaanse beeldhouwer zouden zijn. Schilderkunst. Ook de vrije schilderkunst wordt nauwelijks beoefend. De natuur wordt veracht. Alleen in de miniaturen blijft men zeer lang naturalistisch. Het is alsof de illustratie zich bij de taal der boeken, die Grieks bleef, aansloot.

Mozaiek. De aan de architectuur gebonden schilderkunst van het mozaiek bereikt daarentegen de grootste hoogte. Heiligen en keizers, die zich graag tot de christenen rekenden, werden streng gestileerd en onpersoonlijk uitgebeeld. Ook de Christusfiguur heeft niets meer te maken met de mensgoden van de Olympus, maar troont hoog en majesteitelijk tegen een gouden fond. Alles is streng decoratief, geen enkele ruimte-illusie verbreekt bet vlak. De prachtige mozaieken uit de bloeitijd kunnen wij vinden in Ravenna. In Byzantium verdwenen zij onder de kalk bij de komst van de mohammedanen. Eerst in de laatste jaren worden zij weer, zoals in de Aya Sofia, te voorschijn gebracht. In de San
Vitale te Ravenna hebben wij een goed voorbeeld van hun verheven schoonheid. De aureolen om de hoofden van Justinianus en zijn vrouw tonen ons daar ook nog de macht, die de keizer over de kerk had (z. afb. 13).

Iconen. Van grote schoonheid zijn ook de iconen, de kleine op paneel geschilderde godsdienstige voorstellingen, die in de latere middeleeuwen zo'n grote rol in de grieks-katholieke eredienst zouden gaan spelen. Het immateriele en mystieke van de lijn en de kleur der figuren doen ze tot de meest vergeestelijkte kunst van alle tijden behoren.