NOEME WILLEM
VISSER Wie en Waarom

Liturgie LITURGIEK Liturgiek TVG Liturgiegeschiedenis Joods Vroeg Christelijk Oosters Orthodox Westers Katholiek Protestants

HYMNOLOGIE Geschiedenis van de Hymnodie Oud Joodse Hymnodie Vroeg Christelijke Hymnodie Griekse Hymnodie tot 900AD Latijnse Hymnodie Lutherse Hymnodie Calvinistische (Franse) Psalmodie Nederlandse Gemeentezang na de Reformatie Engelse Hymnodie Muziekgeschiedenis

Bijlage 1: Verscheidenheid aan bouwstenen van de liturgie

Gesproken taal

In de liturgie wordt taal niet in de eerste plaats gebruikt om informatie over te brengen. In de omgang met God in loven en bidden worden expressieve vormen van taalgebruik benut die (ook) bedoeld zijn om het contact met God te onderhouden. Vaak wordt taal daarbij esthetisch of conventioneel geordend (vaste teksten, formuliergebeden, enzovoorts). Protestantse eredienst met zijn traditionele didactische inslag gebruikt wel meer informatieve taal, maar ten dienste van de omgang met God.

Een heilige taal of heilig taalgebruik

Allerlei geloofsgemeenschappen gebruiken niet alleen een heilige tekst (bijvoorbeeld de Bijbel), maar hebben die ook in een heilige taal (Hebreeuws, Latijn, Sanskriet, Arabisch) die niet de eigen taal is. Daarnaast is er vaak archaïsch liturgie-eigen taalgebruik. Dat hoort bij de omgang met God. Het heeft de neiging spontaan te ontstaan. Zo krijgt na de invoering van de volkstaal bij de reformatie,  de na enige generaties ouderwets geworden taal van de bijbelvertaling een ‘niet-alledaagse’ gehalte.

Metaforisch taalgebruik

Bijbelverhalen hebben vaak een historische verwijzing. Toch functioneren ze in de omgang met God als verhalen waarmee men zich in het geloof kan identificeren. Denk bijvoorbeeld aan de aartsvaderverhalen. Gelijkenissen beschrijven geen concrete situaties, maar situaties die als voorbeeld kunnen dienen. Enzovoorts. Het taalgebruik bij de vaste onderdelen van de liturgie bestaat voor een groot deel uit bijbelteksten, waardoor deze ook metaforisch gaan werken.

De betekenisgeving kan bedreigd worden door slijtage van oude vormen. Veel mensen voelen een zekere spanning tussen traditioneel (bekend) en vernieuwend (communicerend); tussen belegen en beproefd (versteend) en origineel (met prikkelende zeggings-kracht).

Gebeden bestonden vaak uit gereciteerde psalmteksten en bijbeltekstcollages. De gebruikelijke liturgische gebeden krijgen gaandeweg een vaste vorm en worden formuliergebeden. In een periode waarin ‘nieuw’ maatgevend is, wordt de zeggingskracht van traditionele teksten vaak niet meer herkend.

Geordende tijd

Tijd wordt in de liturgie vaak betekenisvol gebruikt. Een jaar wordt geordend door feesten. Het Jodendom kent al een geleding van het jaar door de oogstfeesten, die in het Oude Testament voor-zien worden van een religieuze symboliek. Het christendom neemt veel van dit erfgoed mee en ordent het jaar meestal rond dezelfde feesten, maar dan ingevuld vanuit Jezus Christus: geboorte, leven, lijden, sterven, opstaan, ten hemel gaan en uitstorten van zijn Geest. De omgang met God krijgt zo afwisseling en volgt het patroon van de heilsgeschiedenis.

De tijd van samenkomen

-         Wekelijks op de zondagen (eerst op de vooravond voor de maaltijd en op de ochtend voor gebeden/lezingen/liederen/'preek'. Al voor het jaar 150 na Christus wordt dit beperkt tot een samenkomst op de ochtend. [9]

-         Feestdagen: zie kerkelijk jaar.

-         Getijden (vaste vorm ontvangen van Benedictus, 600 na Christus).
N.B.: alle ‘nacht'-diensten (kerstnacht, paasnacht) vinden hun oorsprong in de bijbelse dagindeling: zonsondergang is het kenteringpunt (‘Toen was het avond geweest en het was morgen geweest: de ... dag’ - Genesis 1:5,8,13,19,23,31)

Geordende plaats

In het Oude Testament vinden we heiligdommen en heilige plaatsen, die herinneren aan een moment van directe omgang met God. Daar wordt die herinnering aan die omgang levend gehouden en God gebeden om die omgang ook nu te doen plaatshebben (anamnetisch gebruik).

De tabernakel en de tempel zijn veelzeggende plaatsen. De ark van het verbond en de rijke aankleding van het gebouw vertellen over God. De synagoge kent een veel soberder aankleding dan de tempel. Daar spreekt de ceremoniële lezing uit de Tora‑rol (te midden van tenminste tien gelovigen) meer via taal en ritueel.

In de vroege gemeente wordt een huis als plaats van samenkomst gebruikt. De samenkomst van twee of drie in Christus' naam spreekt al de aanwezigheid van God. Als de kerk instituut wordt, ontstaat door de inrichting en aankleding van de ruimte een (beeld)taal die spreekt van de betrokken-heid op God. Om een plaats te vinden waar de hemel en de aarde samenkomen, gebruikt men gangbare heidense manieren, zoals de plaats waar een span ossen zich neerlegt voor de nacht. Voor een overzicht van de kerkbouwgeschiedenis, klik hier. (Onder Liturgiegeschiedenis in het menu in de linker kolom is ook materiaal te vinden over de ontwikkeling van de kerkbouw vanaf de vroege Kerk.)
Voor meer over theologie van (heilige) plaats, klik hier

Aankleding en inrichting van het gebouw

Gaandeweg komt er in het gebouw meer symboliek: in de opstelling van het meubilair, de verbeelding op wanden en plafonds (de bijbel voor de armen/analfabeten), de beelden in kapellen en nissen, de Kerststal, de afbeeldingen (zoals ‘het laatste oordeel’) in de portalen, gebrandschilderd glas (met uitbeelding van bijbelse taferelen).

In de lutherse reformatie blijft de inrichting en aankleding van het kerkgebouw ongemoeid, maar de reformatie in de lijn van Calvijn en Zwingli schaft alle verbeelding af. Men probeert zich te beperken tot het Woord. Wie een blik in een na‑reformatorische kerk werpt, ontdekt toch veel betekenisvolle elementen die niet altijd even religieus zijn, zoals de herenbanken en stadswapens. Voor meer informatie, zoek via de algemene museumpagina http://museum.pagina.nl
Veel kerkelijke kunst is op het internet te vinden, bijvoorbeeld de sixtijnse kapel van het Vatikaan

Handeling en beweging

In het Oude Testament kan beweging een symbool zijn: in het opgaan naar Jeruzalem, in omme-gangen (Jericho), in het staan of knielen bij het bidden of onderdanigheid betuigen, in het dansen van vreugde, enzovoorts. De christelijke kerken hebben veel bijbelse vormen gestileerd en geritualiseerd. De reformatie benadrukt dat taalgebruik en symboolhandeling samengaan, zoals bij de doop of de bevestiging van een ambtsdrager. Wat er niet bij past, wordt rigoureus weggesnoeid. Hoewel niet bedoeld, neemt in de loop der tijd de vergeestelijking van de liturgie toe. (Voor ceremonieel, klik hier.)

Drama (uitspelen)

Riten in de eredienst waarin meerdere personen een rol vervullen, doen denken aan een toneel-uitvoering met verschillende rollen. Naast dit rollenspel wordt de hoofdlezing bij bijzondere gelegenheden ook wel uitgespeeld. In de middeleeuwen wordt de evangelielezing op hoogtijdagen op een zangtoon gereciteerd èn uitgespeeld. De traditie brengt paasspelen voort, zoals het Egmonds paasspel. [10]

Wildgroei van kerkelijk toneel leidt tot verbanning uit de kerk en tot de ontwikkeling van mirakel- en mysteriespelen. Soms vormen de spelen een bijbelse cyclus en worden ze op wagens opgevoerd (vergelijk de moderne wagens in een carnavalsoptocht). De verschillende gilden zijn verantwoordelijk voor de bijbelverhalen die het meest bij hun gilde passen. Een moderne ontwikkeling vormen leken- en passiespelen.

Naast de historisch gegroeide dramatische vormen wordt tegenwoordig op andere manieren gebruikgemaakt van dramatische vormen in de eredienst, of wordt het dramatische zelfs gethematiseerd in een ‘theaterdienst’.

Zintuiglijk waarneembare vormen

Om mensen te helpen zich op God te richten, zijn er in het Oude Testament al zichtbare en ruikbare vormen in de eredienst, zoals het beweegoffer en het wierookoffer als ondersteuning van het gebed. De christelijke traditie eigent zich deze vormen toe en breidt het repertoire uit (veelal voortbordurend op bijbelteksten, zoals bij het gebruik van de wijwaterkwast).

Verder wordt de liturgie vormgegeven door achtereenvolgens afbeeldingen op wanden, meubilair (altaar, preekstoel), schilderijen en driedimensionaal, zoals in beelden.

Voor afbeeldingen uit de Kunst geordend naar Oudtestamentische tekst, klik hier.
Voor afbeeldingen uit de Kunst geordend naar Nieuwtestamentische tekst, klik hier.

Er is ook veel thematisch te ordenen online kunst te vinden op

Web Gallery of Art

In de Oosters Orthodoxe traditie spelen Ikonen een grote rol, sinds de tweede helft van de 20e eeuw worden ze ook in het westen wel gebruikt

Kleur en Kleed

Antependia (kleden die voor een lezenaar hangen) en stola's (liturgische sjaals) hebben in de westerse traditie kleuren die de tijd van het kerkelijk jaar symboliseren (groen = feestloze periode, paars = voorbereidingstijd voor feest, roze = middelste zondag van voorbereidingstijd, vooruitgrijpend op het feest, rood = heilige Geest of martelaar en wit = feest).

De kleuren van iconen hebben binnen de iconografische traditie ervan een afgesproken betekenis. Iconen worden in de Oosters-orthodoxe traditie gebruikt als ‘doorkijk naar de eeuwigheid’.

Gebruik van vuur en kaars(licht)

In de westerse traditie is de paaskaars de vorm geworden voor het Licht van Christus. Bijlichting door middel van grote kaarsen bij het lezen van het evangelie geeft uitdrukking aan de uitstraling van het evangelie. Verlichting op het altaar heeft een dergelijke functie. Het omgeven van een lijkkist door kaarsen symboliseert het opgenomen worden in de lichtsfeer van Christus. Al deze symboliek wordt bij de reformatie gesnoeid om het Woord tot volle bloei te laten komen.

Betekenisvolle muzikale elementen (ondersteuning van tekst of duiding van het moment in de liturgie).

Het Jodendom kent verschillende reciteertonen voor verschillende delen van de heilige Schrift. De westerse christelijke traditie kent op hoogtijdagen de gecantileerde evangelielezing. Dit reciteren van het evangelie op een zangtoon (evangeliecantilatie) wordt gaandeweg nog betekenisvoller in de passionen (zoals de Johannes Passion van J.S. Bach).

In de calvinistische reformatie streeft men naar versobering en de emancipatie van het 'volk'. De rijk versierde zang van koor en voorgangers wordt afgeschaft en overgenomen door voornamelijk strofische zang door de gemeente (Geneefse psalmen en de lutherse gezangen).

In liederen voor de eredienst is door de toonzetting vaak symboliserend met de inhoud omgegaan. Standaardteksten in de eredienst die vragen om muzikale symbolisatie, zoals de onderdelen van de mis (kyrie, gloria, sanctus, benedictus, Agnus Dei) en de cantica uit de getijden (benedictus, magnificat, nunc dimittis), zijn getoonzet door talloze componisten. Verder, in mindere mate, andere hymnische bijbelgedeelten, zoals de lofliederen van Mozes, Mirjam en Hanna en de Christushymne (Filippenzen 2). Zie ook: Hymnologie en Geschiedenis van de Hymnodie.

Klik hier voor klinkende muziekvoorbeelden uit verschillende eeuwen.

Bouwstenen van de liturgie en kwaliteit

In de discussie tussen verschillende richtingen duikt het woord kwaliteit vaak op. Gebrek aan kwaliteit wordt wel gekenmerkt als platvloersheid, gebruik van gemeenplaatsen, het geven waar de menigte om vraagt. Zo komt men niet boven dat menselijk niveau uit. Om het eigen gelijk te bewijzen wordt vaak opgemerkt dat alleen het beste goed genoeg is voor God.

De vraag is: Wat is kwaliteit voor God? Cultureel het meest hoogstaande? Het beste dat de betrokken groep te bieden heeft? Als we ervan uitgaan dat liturgie een taal is die het mensen mogelijk maakt hun gezamenlijke omgang met God vorm te geven, krijgen we meer zicht op het soort kwaliteit dat nodig is. De taal van de eredienst moet de kwaliteit hebben dat deze gemeenteleden in staat stelt met heel hun menselijkheid de omgang met God gezamenlijk geordend vorm te geven. Hierbij moeten we de eigenschappen van de gemeente niet uit het oog verliezen. Een culturele elite in een villadorp zal niet met hetzelfde eredienstgereedschap uit de voeten kunnen als een gemeente bestaande uit industriearbeiders en hun gezinnen.

Het Engelse rapport In Tune with Heaven beveelt aan om, lettende op de doelgroep, verschillende genres muziek te gebruiken: klassieke eredienst genre, klassieke muziek, populaire muziek, wereldmuziek, etcetera. Binnen die genres moeten dan wel de gangbare kwaliteitscriteria in acht genomen worden.