NOEME WILLEM
VISSER Wie en Waarom

Liturgie LITURGIEK Liturgiek TVG Liturgiegeschiedenis Joods Vroeg Christelijk Oosters Orthodox Westers Katholiek Protestants

HYMNOLOGIE Geschiedenis van de Hymnodie Oud Joodse Hymnodie Vroeg Christelijke Hymnodie Griekse Hymnodie tot 900AD Latijnse Hymnodie Lutherse Hymnodie Calvinistische (Franse) Psalmodie Nederlandse Gemeentezang na de Reformatie Engelse Hymnodie Muziekgeschiedenis Kunstgeschiedenis Prehistorie, Oudheid en Vroege Middeleeuwen Middeleeuwen Renaissance Barok en Rococo Negentiende Eeuw Twintigste Eeuw

Psalm 23

Een van de meest geliefde psalmen is Psalm 23, de psalm van de goede Herder. Eeuwenlang heeft dit lied mensen bemoedigd en getroost in allerlei levenssituaties. Wat de psalm door de geschiedenis uitgewerkt heeft noemt de bijbelwetenschap Wirkungsgeschichte. In 'Pastorale' geeft Niek Schuman, oudtestamenticus en liturgie-wetenschapper, een korte uitleg van Psalm 23 en gaat hij vooral in op de vraag hoe dit lied van de Herder en de Gastheer door kerkvaders en reformatoren neerslag vond in berijmingen en poëzie, in liturgische rituelen en in de beeldende kunst, in film en muziek. Het levert een rijke oogst op. Wat een schat blijkt het gebedenboek van Israël te zijn en tot welk een schat heeft het aanleiding gegeven.

Om te beginnen laat hij zien dat je bij de uitleg van een psalm niet alleen moet vragen naar de historische situatie waarin het lied ontstaan is, maar vooral ook moet letten op de plaats in het psalmboek. Schuman laat overtuigend zien hoe Psalm 23 verbonden is met de psalmen 15-24. Allerlei motieven uit deze psalmen keren terug in Psalm 23 en werpen licht op de uitleg.

Psalmen zijn Hebreeuwse gedichten en hebben een specifieke structuur en opbouw. Een structuur-analyse laat zien dat de kern en het omslagpunt van Psalm 23 in de woorden van vers 4 liggen waar de sprekende persoon tot God zegt: U bent bij mij. Die woorden bepalen wat vooraf gaat en wat volgt.

Als de christelijke gemeente Psalm 23 zingt, denkt deze aan Jezus Christus, die in Johannes 10 van zichzelf zegt: Ik ben de goede Herder. De christologische interpretatie heeft zijn wortels in de oudtestamentische profetie (Ez. 34, Jer. 23).

Gebruik in de Christelijke Liturgie
De Christologische interpretatie ligt ten grondslag aan het liturgisch gebruik (en in de kerkelijke kunst). In de kerk van de eerste eeuwen was Psalm 23 een onderdeel van de voorbereiding op de doop, de doopviering in de paasnacht en de weg naar de maaltijd van Christus. De Herder leidt de schapen door het donker van de dood naar het licht van het leven.
We vinden dit motief ook terug in de kunstgeschiedenis. Schuman bespreekt een zestiental voorbeelden die als een apart katern in dit boek zijn opgenomen: vanaf vroeg-christelijke mozaïeken uit catacomben en doopkapellen tot en met het werk van Anneke Kaai-van Wijngaarden.

Psalmen hebben doorgaans in berijmde vorm hun plaats in de protestantse eredienst. Ga je een psalm berijmen dan gebeurt er iets met zo’n lied. Dat zie je als je kijkt naar berijmingen van Psalm 23 uit verschillende tijden, en ook als je kijkt naar vrijere bewerkingen zoals Ten Cate’s bekende lied ‘De Heer is mijn Herder’ en gedichten van Rutger Kopland. Ook in verhalen, films en muziek komen we sporen van psalm 23 tegen.